Προταση της ΚΛΙΜΑΚΑ για την ανακατασκευή του καταστήματος της Αμυγδαλέζας (2007)

Έως τον Νοέμβριο του 2007 στο κατάστημα κράτησης αλλοδαπών της Αμυγδαλέζας κρατούνταν άνδρες και γυναίκες μετανάστες υπό απέλαση. Την εν λόγω περίοδο ενόψει της ανακατασκευής του καταστημάτος και της μετατροπής του σε φυλακή ανηλίκων, η Κλίμακα έπειτα από αίτημα της Διεύθυνσης Τεχνικών Έργων Σωφρονιστικών καταστημάτων κατέθεσε πρόταση σχετικά με την ανακατασκευή του κέντρου υποδοχής και κατ’ επέκταση σχετικά με βασικούς άξονες του τρόπου λειτουργίας. 

Για τη σύνταξη του σχεδίου συνεργάστηκε μια διεπιστημονική ομάδα αποτελούμενη από ψυχολόγο, ψυχίατρο, κοινωνικό λειτουργό, εργοθεραπευτή και νομικό σύμβουλο βάσει των διεθνών τάσεων στην αντιμετώπιση της ανήλικης παραβατικότητας, της εμπειρίας του φορέα σε θέματα επανένταξης ανηλίκων και των προσδοκιών  για ένα ολοκληρωμένο σύστημα παροχής υπηρεσιών.

   
Η επίδραση του περιβάλλοντος

Δεδομένου ότι τα φυσικά χαρακτηριστικά των ιδρυμάτων μπορούν να ενισχύσουν ή να αναστείλουν τη φιλοσοφία θεραπείας ή επανένταξης που εφαρμόζεται, το φυσικό περιβάλλον πρέπει να λαμβάνεται ως μια ανεξάρτητη μεταβλητή που επηρεάζει τη συμπεριφορά καθώς, μπορεί να υπαγορεύσει μέρος ή το σύνολο της θεραπείας που θα ακολουθηθεί και με τα στοιχεία του μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο θεραπείας από μόνο του.

Υποστηρίζεται ότι ο σχεδιασμός του φυσικού πλαισίου των ιδρυμάτων αντανακλά τις στάσεις της ευρύτερης κοινωνίας απέναντι σε αυτούς που κατοικούν σε αυτά για παράδειγμα, οι φυλακές υψίστης ασφαλείας που μοιάζουν με κάστρο σημασιοδοτούν ότι τόσο η κοινωνική όσο και διοικητική πρακτική είναι τιμωρητική ενώ αντίθετα μια χαμηλού βαθμού ασφάλεια θα σήμαινε ίσως προσπάθεια επανένταξης. Φαίνεται πως το φυσικό περιβάλλον των ιδρυμάτων έχει τη δύναμη να επιβάλλει συμπεριφορές και ότι συχνά η επιβίωση εξαρτάται από την υποταγή στις νόρμες συμπεριφοράς του ιδρύματος. Η απόκλιση από τις νόρμες μπορεί να είναι ένδειξη μη βελτίωσης ή ένδειξη ότι το άτομο προσπαθεί να διατηρήσει ή να ξανακερδίσει την ακεραιότητα του εγώ του.
Ορισμένοι παράγοντες όπως χρώμα, το σχήμα, μεγαλύτερος προσωπικός χώρος, εξασφάλιση ιδιωτικότητας επηρεάζουν θετικά την συμπεριφορά. Ένας χώρος που δίνει τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης στα άτομα έχει ως συνέπεια θετικότερες συμπεριφορές όμως μάλλον πρέπει να δεχτούμε περισσότερο την άποψη ότι εκείνο που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η ελευθερία επιλογής.

Σύμφωνα με τη θεωρία του περιβαλλοντικού ποσιμπιλισμού το περιβάλλον δίνει ευκαιρίες για την εκδήλωση συμπεριφορών θέτοντας όμως και όρια, προκαλεί ή επιβάλλει κάτι, δεν καθορίζει απόλυτα αλλά βρίσκεται σε συνάρτηση με τις επιλογές που κάνουμε. Η καταλληλότητα του σχεδιασμού έχει να κάνει με τον βαθμό κατά τον οποίο συμφωνούν οι ανάγκες και προτιμήσεις του χρήστη με τα χαρακτηριστικά του σχεδίου ενός δεδομένου πλαισίου. Αν ο σχεδιασμός ενός κτίσματος στηρίζει ή διευκολύνει τις επιθυμίες και τις ανάγκες των ατόμων που το χρησιμοποιούν τότε ο σχεδιασμός θεωρείται κατάλληλος. Σημαντική λοιπόν θεωρείται η ευελιξία του σχεδιαζόμενου χώρου που επιτρέπει ποικιλία συμπεριφορών. Επιπρόσθετα τα άτομα είναι πιο πρόθυμα να συνεργαστούν με τους άλλους όταν βρίσκονται σε χώρους που τους χαρακτηρίζουν ως ελκυστικούς. Όταν κανείς νιώθει δυσάρεστα σε ένα χώρο εξαιτίας περιβαλλοντικών παραγόντων έχει την τάση να αποδίδει αυτή τη δυσφορία περισσότερο στα άτομα με τα οποία συναλλάσσεται παρά στο περιβαλλοντικό πλαίσιο ενώ στα παιδιά ο χώρος ασκεί μεγαλύτερη επίδραση δεδομένου του γεγονότος ότι η ικανότητα τους να χειρίζονται και να προσαρμόζονται στο περιβάλλον δεν είναι ανεπτυγμένη.

Οι άξονες του προσχέδιου πρότασης σχετικά με την κατασκευή και τη λειτουργία φυλακών ανηλίκων

Κατασκευή ειδικών υποδομών

Η κατασκευή ειδικών υποδομών για την κράτηση ανηλίκων εξασφαλίζει:

· Την αποσυμφόρηση των υποδομών που ήδη υπάρχουν με αποτέλεσμα τις καλύτερες  συνθήκες διαβίωσης για τους κρατούμενους αλλά και την ευκολότερη επίβλεψή τους.

· Τη διευκόλυνση της σωφρονιστικής διαδικασίας. Όταν το προσωπικό έχει υπό την επίβλεψή του μεγάλο αριθμό κρατουμένων, δίνεται έμφαση στη φύλαξη και την καταστολή και όχι στο σωφρονιστικό έργο που είναι εξίσου σημαντικό.

· Την ύπαρξη ειδικών δομών για τη φύλαξη ανηλίκων με ιδιαίτερες ανάγκες, όπως είναι η βίαιη/ επιθετική συμπεριφορά, τα προβλήματα ψυχικής υγείας κλπ.

· Τη φύλαξη των ανηλίκων σε ξεχωριστές δομές ανάλογα με το πολιτισμικό τους πλαίσιο.

· Τη φύλαξη των ανηλίκων σε ξεχωριστές δομές ανάλογα με την ηλικία τους.

· Την ύπαρξη ειδικών χώρων διαμονής για τους ανηλίκους που συνοδεύονται από τις μητέρες τους (θάλαμοι που προορίζονται μόνο για μητέρες και παιδιά, επιπλωμένοι με διπλά κρεβάτια).

Αριθμός κρατουμένων

Είναι καλό ο αριθμός κρατουμένων των φυλακών ανηλίκων να είναι όσο το δυνατόν μικρότερος. Όσο αυξάνει ο αριθμός των κρατουμένων, τόσο δυσκολότερη είναι για το προσωπικό:

• η επίβλεψη των κρατουμένων,
• η εργασία στον τομέα του σωφρονισμού και της επανένταξης,
• η ασφαλής μετακίνηση των κρατουμένων για να συμμετέχουν σε διάφορες δραστηριότητες.

Διαμόρφωση των χώρων

Αφορά τον αρχικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και την αξιοποίηση των χώρων, ούτως ώστε η υποδομή να ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές ασφαλείας, στην εξασφάλιση καλών συνθηκών διαβίωσης για τους κρατουμένους και στις ανάγκες του ημερήσιου σωφρονιστικού προγράμματος.

Οι χώροι πρέπει να διαμορφωθούν με γνώμονα:

• Την επιτυχή επίβλεψη/ φύλαξη.
• Την ασφάλεια των κρατουμένων.
• Τη διασφάλιση της υγείας των κρατουμένων (ύπαρξη ιατρείου/ αναρρωτήριου).
• Την ομαλή ροή του ημερήσιου προγράμματός τους.

Ένα ασφαλές σωφρονιστικό κατάστημα απαιτεί τη λήψη των κατάλληλων μέτρων επίβλεψης, ικανό αριθμό προσωπικού και κατασκευή της υποδομής από ανθεκτικά υλικά (άθραυστα, άφλεκτα, ανθεκτικά στη φθορά κλπ). Αν οι κρατούμενοι δεν μπορούν ούτε να αποδράσουν, αλλά ούτε και να εκδηλώσουν την επιθετικότητά τους καταστρέφοντας, θα είναι ευκολότερο για το προσωπικό να τους στρέψει σε δημιουργικότερους τρόπους απασχόλησης.

Ο τρόπος που είναι διαμορφωμένοι οι χώροι επηρεάζει τη συμπεριφορά των κρατουμένων. Αν το περιβάλλον είναι εχθρικό ή αφιλόξενο, είναι πιθανότερο το άτομο να απομονωθεί, να αναπτύξει επιθετικότητα ή να προσπαθήσει να αποδράσει. Σημαντικό είναι να διαμορφωθεί ο χώρος των φυλακών έτσι ώστε να θυμίζει-όσο είναι δυνατόν- ένα φυσιολογικό περιβάλλον διαμονής και όχι μια δομή ιδρυματικού τύπου.

Παράγοντες που παίζουν σημαντικό ρόλο είναι:

• ο φυσικός φωτισμός,
• o καλός αερισμός
• η δυνατότητα συχνής οπτικής και ακουστικής επαφής με τον έξω κόσμο,
• η άνεση χώρου.

Χρειάζεται, επίσης, να υπάρχουν ευρύχωρα δωμάτια εστίασης, εκπαίδευσης και δημιουργικής απασχόλησης (εργαστήριο, αίθουσα ηλεκτρονικών υπολογιστών κλπ), όπως και χώρος όπου θα μπορούν να δέχονται επισκέψεις από τους οικείους τους.

Διαμόρφωση των υπνοδωματίων:

Τα υπνοδωμάτια θα πρέπει να φιλοξενούν λίγα άτομα για να αποφεύγεται ο συνωστισμός, αλλά και διότι είναι οι χώροι που συνήθως ξεσπούν επεισόδια μεταξύ των κρατουμένων. Για το λόγο αυτό, ειδικά στα υπνοδωμάτια, χρειάζεται να χρησιμοποιηθούν άθραυστα ανθεκτικά υλικά.

• Όλα τα έπιπλα πρέπει να είναι σταθερά στερεωμένα στο πάτωμα, να μη σηκώνονται ή μετακινούνται.
• Τα στρώματα και τα μαξιλάρια των κρατουμένων είναι καλό να είναι άφλεκτα, αδιάβροχα, με αντιβακτηριδιακές και αντιμυκητιασικές ιδιότητες.
• Άφλεκτα πρέπει να είναι και τα σεντόνια, οι κουβέρτες και οι μαξιλαροθήκες.

Τα παράθυρα πρέπει να σχεδιαστούν και να τοποθετηθούν έτσι ώστε αφενός να εμποδίζεται η επικοινωνία με τον έξω κόσμο, αφετέρου να επιτρέπουν καλό φωτισμό και αερισμό. Καλό είναι να υπάρχουν συστήματα ενδοεπικοινωνίας στα κελιά ώστε να επικοινωνούν άμεσα οι κρατούμενοι με το προσωπικό και αντίστροφα σε περίπτωση ανάγκης.

Η πρόληψη των αυτοκτονιών είναι ένα θέμα μείζονος σημασίας. Ο χρόνος που οι κρατούμενοι περνούν στα υπνοδωμάτια, χωρίς επαφή με το προσωπικό, πρέπει να είναι ο ελάχιστος δυνατός. Στα δωμάτια των κρατουμένων δεν πρέπει να υπάρχουν οξείες γωνίες ή προεξοχές, ενώ οι σκληρές επιφάνειες πρέπει να είναι κατά το δυνατόν περιορισμένες.

Η ύπαρξη καθρεφτών αυξάνει την επικινδυνότητα των χώρων, είτε είναι κατασκευασμένοι από γυαλί είτε από πλαστικό. Περισσότερο ασφαλείς θεωρούνται οι ειδικοί ημικυκλικοί καθρέφτες που δεν σπάζουν ούτε μετακινούνται.

Επιλογή χρωμάτων

Για να καταλήξουμε στον χρωματισμό των εσωτερικών χώρων, βασιστήκαμε στην επιρροή που ασκούν τα χρώματα στην ανθρώπινη ψυχολογία καθώς και στα συναισθήματα που μπορούν να προκαλέσουν σε κάποιον που περνά πολλές ώρες μέσα σ’ ένα χώρο.

Η επιλογή έγινε με βάση το σεβασμό στα απαγορευμένα χρώματα της μουσουλμανικής θρησκείας, μιας και η πλειοψηφία των κρατούμενων θα είναι αυτής της θρησκευτικής αντίληψης.

Προς διευκόλυνση, κατωτέρω αναφέρονται αριθμοί χρωμάτων από το δειγματολόγιο της σειράς «BENJAMIN MOORE PAINTS».

Υπνοδωμάτια:

Προτείνουμε στο συγκεκριμένο χώρο το χρώμα που θα επικρατεί στους τοίχους να είναι το γαλάζιο, σε απαλή απόχρωση. Σαν χρώμα, θεωρείται ότι λειτουργεί καταπραϋντικά («BENJAMIN MOORE PAINTS», αριθμ. 836).

Διάδρομοι:

Λόγω της συγκεκριμένης διαρρύθμισης του χώρου των φυλακών της Αμυγδαλέζας, θεωρούμε ότι θα ήταν συνετό ο διάδρομος να βαφτεί στο ίδιο χρώμα με τα υπνοδωμάτια, σε δυο τόνους πιο ανοιχτό (λόγω χαμηλού φωτισμού), ώστε να μη δημιουργείται μεγάλη αντίθεση του «μέσα» από το «έξω», να υπάρχει ισορροπία και να αποτρέπεται το αίσθημα της φυγής («BENJAMIN MOORE PAINTS», αριθμ. 834).

Xώρος εστίασης:

Μιας και σε αυτό το χώρο θα βρίσκονται οι κρατούμενοι για να απασχολούνται δημιουργικά αλλά και ήρεμα, το πορτοκαλί θεωρείται το πλέον κατάλληλο χρώμα αφού θεωρείται ότι «ζεσταίνει» το χώρο και ενισχύει την δημιουργικότητα («BENJAMIN MOORE PAINTS», αριθμ. 137).

Xώρος επισκέψεων:

Θεωρούμε ότι για το χώρο αυτό είναι κατάλληλο το πράσινο χρώμα, σε απαλούς τόνους. Το ίδιο χρώμα προτείνουμε και για το χώρο του ιατρείου («BENJAMIN MOORE PAINTS», αριθμ. 577).

Χώροι Υγιεινής (μπάνια – τουαλέτες):

Γι’ αυτούς τους χώρους θεωρούμε ότι το καλύτερο χρώμα είναι το λευκό.

Πρόγραμμα απασχόλησης/ επανένταξης

Για να αντιμετωπιστεί η νεανική παραβατικότητα, δεν αρκεί ο περιορισμός των ανηλίκων. Χρειάζεται να αναπτυχθούν δράσεις που να στοχεύουν στην τροποποίηση της παραβατικής συμπεριφοράς.

Το πρόγραμμα απασχόλησης του σωφρονιστικού καταστήματος:

• Στοχεύει στην τροποποίηση της συμπεριφοράς των κρατουμένων.
• Είναι δομημένο με σεβασμό στα δικαιώματα των ανηλίκων.
• Ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους.
• Αναγνωρίζει την ανάγκη απόκτησης εργασιακών και άλλων δεξιοτήτων.
• Αναγνωρίζει την ανάγκη των ανηλίκων να έχουν επαφή με την οικογένεια και τους οικείους τους.
• Σέβεται το φύλο, την κουλτούρα, τη θρησκεία και την εθνικότητα του κρατούμενου. 

Η υλοποίηση προγραμμάτων εκπαίδευσης και δημιουργικής απασχόλησης διευκολύνουν την επίβλεψη των κρατουμένων από το προσωπικό. Ο έφηβος που είναι απασχολημένος είναι λιγότερο πιθανό να υιοθετήσει επιθετικές ή βίαιες συμπεριφορές κι επίσης του δίνεται η ευκαιρία να αποκτήσει εργασιακές και άλλες δεξιότητες που θα βοηθήσουν την επανένταξή του στην κοινωνία.

Η παροχή υπηρεσιών ψυχιατρικής/ψυχολογικής στήριξης όπου χρειάζεται αυξάνουν τις πιθανότητες επιτυχίας του σωφρονιστικού προγράμματος. Η παροχή αυτών των υπηρεσιών μπορεί να γίνει μέσω τηλεψυχιατρικής.

Προσωπικό των φυλακών

Ο ρόλος των εργαζομένων στις φυλακές δεν περιορίζεται μόνο στην επίβλεψη των ανηλίκων, αλλά επεκτείνεται στην αλληλεπίδραση μαζί τους ούτως ώστε να δίνεται στους ανηλίκους η δυνατότητα να αναπτύξουν θετικές σχέσεις με ευαισθητοποιημένους ενήλικες όπου οι τελευταίοι θα δρουν ως πρότυπα. Για το λόγο αυτό, οι φυλακές ανηλίκων χρειάζονται περισσότερο προσωπικό από τις φυλακές ενηλίκων, ώστε να ενθαρρύνεται η προσωπική επαφή και η αλληλεπίδραση προσωπικού και κρατούμενου. Καλό είναι η επίβλεψη να γίνεται όσο είναι δυνατό με απευθείας παρατήρηση και φυσική παρουσία στο χώρο, και όχι μέσω χρήσης της τεχνολογίας (βιντεοκάμερες κλπ). Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η επιμόρφωση του προσωπικού των φυλακών σε θέματα σχετικά με την ανήλικη παραβατικότητα. 

Βιβλιογραφία 

Μαρτινίδης Π. (2006). Φυλακές. Οι περιορισμοί μιας περιοριστικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα Πατάκη

Συγκολίττου Ε. (1997). Περιβαλλοντική Ψυχολογία. Αθήνα Ελ.Γράμματα

Zube, E.H., and Moore, G.T.[Eds.] (1991). Advances in Environment, Behavior, and Design, Volume 3. New York: Plenum Press.