Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού στα ελληνικά και κυπριακά σωφρονιστικά καταστήματα και η σύνδεσή του με τις αυτοκτονίες κρατουμένων

Το παρόν άρθρο πραγματεύεται ένα πολυσήμαντο ζήτημα που ταλανίζει το ελληνικό σωφρονιστικό σύστημα και αποτελεί τροχοπέδη στους σκοπούς που αυτό επιδιώκει. Πρόκειται, ειδικότερα, για το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, το οποίο, μάλιστα, συνδέεται συχνά με το φαινόμενο των αυτοκτονιών κρατουμένων κατά τη διάρκεια έκτισης της ποινής τους.

Α. Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Αρχικά, είναι αξιοσημείωτο ότι οι κρατούμενοι σε σωφρονιστικά καταστήματα στερούνται την προσωπική τους ελευθερία. Η στέρηση αυτή δεν είναι πάντως απόλυτη, διότι τούτο (π.χ. πρόσδεση του κρατουμένου σε σταθερό σημείο) θα αποτελούσε βασανιστήριο κατά το άρθρο 7 παρ. 2 του ελληνικού Συντάγματος, αλλά σχετική, υπό την έννοια ότι περιορίζονται μέσα στο χώρο του καταστήματος. Κατά τα άλλα οι κρατούμενοι διατηρούν και μπορούν να ασκήσουν τα συνταγματικά τους δικαιώματα, σε όποιο βαθμό είναι τούτο πρακτικά δυνατό παρά τον εγκλεισμό τους, όπως π.χ. είναι το δικαίωμα στη μόρφωση, το δικαίωμα στο απόρρητο της επικοινωνίας κ.τ.λ.. Ο ελληνικός Σωφρονιστικός Κώδικας (ν. 2776/1999) φαίνεται να πραγματοποίησε βήματα προόδου προς την κατεύθυνση αυτή. Στην πράξη, ωστόσο, οι συνθήκες κράτησης επιδεινώνονται λόγω του μεγάλου αριθμού των κρατουμένων στα σωφρονιστικά καταστήματα, ο οποίος υπερβαίνει κατά πολύ την προβλεπόμενη χωρητικότητα τους.
Ακόμη χειρότερη είναι η κατάσταση στα αστυνομικά κρατητήρια, όπου συνωστίζονται όσοι συλλαμβάνονται μέχρι την προσαγωγή τους στον αρμόδιο εισαγγελέα, μαζί με μεγάλο αριθμό αλλοδαπών που αναμένουν την υλοποίηση της διοικητικής απέλασής τους (1). Αποτελεί, πάντως, κοινό τόπο ότι στο στάδιο στέρησης της ελευθερίας δοκιμάζονται έντονα η αξιοπρέπεια του ανθρώπου και τα ατομικά δικαιώματα (2).

Β. Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού στα ελληνικά σωφρονιστικά καταστήματα

Ειδικότερα, σε έρευνα του Ο.Ο.Σ.Α. σχετικά με την κατάσταση που επικρατεί σε σωφρονιστικά καταστήματα σε όλη την υφήλιο, σε ό,τι αφορά στα ποσοστά πληρότητας των σωφρονιστικών καταστημάτων καταγράφει πως η Ελλάδα κατέχει τα παγκόσμια πρωτεία της κατηγορίας, με πληρότητα 179%, όταν ο μέσος όρος των αποτελεσμάτων της έρευνας βρίσκεται στο 109%. Στην ίδια θέση με τη χώρα μας, σε ό,τι αφορά το συνωστισμό κρατουμένων στις φυλακές βρίσκονται η Ουγγαρία, η Ιταλία, η Ισπανία και το Μεξικό (3).  

Γ. Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού στα κυπριακά σωφρονιστικά καταστήματα

Και στην Κύπρο, όμως, ο υπερπληθυσμός είναι το σημαντικότερο πρόβλημα που συζητείται έντονα και επανειλημμένως τα τελευταία τουλάχιστον δέκα χρόνια, αφού έχει καταγραφεί πολλάκις από την Επιτροπή για την Πρόληψη Βασανιστηρίων (Ε.Π.Β.) του Συμβουλίου της Ευρώπης και τον Επίτροπο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, Alvaro Gil-Robles. Αυτεπάγγελτη έρευνα για τις Φυλακές και τις συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων έχει διενεργήσει στο μεταξύ και η Επίτροπος Διοικήσεως, Ηλιάνα Νικολάου, η οποία, όπως υπογραμμίζει σε πολυσέλιδη έκθεσή της, ήταν αποδέκτης σωρείας παραπόνων, που αναφέρονταν σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στις απαράδεκτες και ανθυγιεινές συνθήκες κράτησης των φυλακισμένων, στις σχέσεις τους με το προσωπικό, στην επικοινωνία τους με το συγγενικό τους περιβάλλον εκτός των φυλακών, στην ιατροφαρμακευτική τους περίθαλψη, στην επαγγελματική τους εκπαίδευση, αλλά και στην ψυχαγωγία τους.

Σύμφωνα με Έκθεση της Επιτρόπου Διοικήσεως με ημερομηνία 26 Μαΐου 2004, το πρόβλημα του υπερπληθυσμού είναι απόρροια δύο κυρίως παραγόντων: της ανεπάρκειας των υφιστάμενων κτιριακών εγκαταστάσεων και της αυξητικής τάσης που παρατηρείται στην επιβολή του μέτρου της προσωποκράτησης, αντί της επιβολής περιοριστικών όρων, με αποτέλεσμα να στερείται από τους υπόδικους η προσωπική τους ελευθερία και να είναι υποχρεωμένοι, λόγω της έλλειψης κελιών, να διαμένουν στους ίδιους χώρους με τους κατάδικους. Και συμπληρώνει: «Λόγω του υπερπληθυσμού ένας μεγάλος αριθμός ενήλικων κρατουμένων φιλοξενείται αναγκαστικά στην πτέρυγα των νεαρών κρατουμένων, ενώ υπόδικοι και κρατούμενοι για μικροαδικήματα και οικονομικές οφειλές διαμένουν στα ίδια διαμερίσματα μαζί με βαρυποινίτες. Σε κελιά που είναι για ένα άτομο και τα οποία φιλοξενούν, λόγω της έλλειψης χώρου, 3-4 κατάδικους». Η κ. Νικολάου υπογραμμίζει ακόμη πως η συνέχιση της φυλάκισης αλλοδαπών που εισήλθαν ή διαμένουν παράνομα στην Κύπρο και η φυλάκιση για αστικά χρέη, πέρα από τις ευρύτερες επιπτώσεις, δημιουργεί φόρτο εργασίας στα δικαστήρια και επιβαρύνει τις Κεντρικές Φυλακές και το σωφρονιστικό σύστημα (5).

Δ. Η σύνδεση του προβλήματος του υπερπληθυσμού με τις αυτοκτονίες κρατουμένων

Η δυσαναλογία κτιριακής υποδομής – αριθμού κρατουμένων, που περιγράφεται παραπάνω, θεωρείται γενικά το πρώτο χαρακτηριστικό της «κρίσης των φυλακών». Σε μελέτη, μάλιστα, της σχέσης ποσοστού πληρότητας των φυλακών και αυτοκτονιών των κρατουμένων στα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, διαπιστώθηκε θετική σχέση, δηλαδή αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών των κρατουμένων στα κράτη του Συμβουλίου της Ευρώπης, όσο αυξάνεται το ποσοστό πληρότητας των φυλακών (Council of Europe, SPACE 1992 Survey, Pen. Inf. Bull. No 18, 1993, σελ. 6) (6).

Ειδικότερα για την Ελλάδα, σύμφωνα με την έρευνα για τους θανάτους και τις αυτοκτονίες σε όλα τα σωφρονιστικά καταστήματα μεταξύ 1977-2000, που διεξήγαγε η Λέκτορας Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Ολγα Θεμελή, ο αριθμός των θανάτων αυξήθηκε σημαντικά, κατά 60%, την προηγούμενη δεκαετία: ενώ τη δεκαετία 1981-1990 πέθαναν 191 κρατούμενοι, αυτήν που ακολούθησε (1991-2000) πέθαναν 306 κρατούμενοι. Όσο για τις αυτοκτονίες, ο δείκτης αυτοκτονιών στα ελληνικά καταστήματα κράτησης είναι 110 ανά 100.000 έγκλειστου πληθυσμού, ενώ ο αντίστοιχος στο γενικό πληθυσμό είναι 3.68%. Αυτό σημαίνει ότι στη φυλακή αυτοκτονούν 27 φορές περισσότερο απ' ό,τι έξω, ενώ ο πραγματικός αριθμός αυτοκτονιών υπολογίζεται πως είναι υψηλότερος, καθώς τα καταγεγραμμένα επίσημα στοιχεία παρουσιάζουν πολλά προβλήματα εγκυρότητας και αξιοπιστίας: συχνά στα αρχεία είτε δεν καταγράφεται η αιτία θανάτου, είτε απαντώνται ασαφείς και αόριστες ενδείξεις, όπως π.χ. ότι «βρέθηκε νεκρός». Ιδιαίτερα μάλιστα την πενταετία 1996-2000, περίπου τα δύο τρίτα των θανάτων είναι «αγνώστου αιτίας».

Οι περισσότερες αυτοκτονίες, το 64,6%, σημειώνονται στο συγκρότημα του Κορυδαλλού -Δικαστική Φυλακή, Ψυχιατρείο, Νοσοκομείο-, αποδεικνύοντας τη δυσμενή επίδραση που ασκεί στην προσωπικότητα των κρατουμένων το πρόβλημα του υπερπληθυσμού. Ειδικότερα, στο Ψυχιατρείο τελείται το ένα τρίτο των αυτοκτονιών της χώρας. Το τραγικότερο; Οι δύο στους τρεις αυτόχειρες δεν ήταν καν καταδικασμένοι, αλλά υπόδικοι, που αυτοκτόνησαν συνήθως αμέσως μετά τη φυλάκισή τους. Η αυτοκτονία αποτελεί ρητή άρνηση του θύματος να υπομείνει τα δεινά του εγκλεισμού. Πρόκειται για μια απελπισμένη «κραυγή διαμαρτυρίας». Το παθογόνο περιβάλλον της φυλακής, προβλήματα ψυχικής υγείας και έντονα συναισθήματα ντροπής, τύψεων και ενοχών αποτελούν τα σημαντικότερα κίνητρα αυτόβουλης αφαίρεσης της ζωής (7). 

1) Χρυσόγονου Κ., Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, 3 η έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, Έκδοση 2006, σελ. 216 – 217

(2) Πιτσελά Α., Διεθνή κείμενα σωφρονιστικής πολιτικής, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, σελ. 15

(3) Χιόνη Δ., Υπερπληθυσμός στα σωφρονιστικά καταστήματα. Ακούει κανείς;, Τhe art of crime, τεύχος 7, δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα http://www.theartofcrime.gr/?pgtp=1&aid=1207150956.

(4) στην επίσημη ιστοσελίδα του (www.ministryofjustice.gr).

(5) Σάββα Κ., Το αδιαχώρητο στις Φυλακές: Ένα χρόνιο πρόβλημα που δεν έχει λύση, εφημερίδα “Η Σημερινή”, 19/6/2006, όπως είναι δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα http://www.simerini.com.cy/nqcontent.cfm?a_id=256349

(6) Αλεξιάδη Σ., Σωφρονιστική, 4 η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2001, σελ. 162

(7) Σωτήρχου Ι., Κάθε θάνατος στη φυλακή είναι θάνατος στα χέρια του κράτους, Ελευθεροτυπία, 29/4/2006, όπως δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα http://www.enet.gr/online/online_obj?pid=95&tp=T&id=21177420 .

(8) Για τις διαστάσεις του προβλήματος σε χώρες του εξωτερικού βλ. Proband Stan, European Prison Population Stable, Criminology in Europe, Έκδοση της European Society of Criminology, τεύχος 7, Μάης 2008, σελ. 1 και 11 επ., δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα http://www.esc-eurocrim.org/newsletter/May08ESCnewsletter.pdf. 

Κων/νος Ι. Πανάγος

*αναδημοσίευση από http://pacific.jour.auth.gr/emmeis