Δευτέρα 27 Σεπτεμβρίου 2010

Προσεγγίζοντας την Παραβατικότητα των Ανηλίκων

Κατσαδώρος Κυριάκος, «ΚΛΙΜΑΚΑ» , ψυχίατρος
Μπεκιάρη Ελένη, «ΚΛΙΜΑΚΑ , ειδ/νη παιδοψυχίατρος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παραβατικότητα των ανηλίκων είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που παρατηρείται τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως. Αφορά το πιο ευάλωτο τμήμα της κοινωνίας μας, τα παιδιά και τους εφήβους, και αποκτά ακόμα περισσότερη σημασία αν αναλογιστούμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις όχι μόνο οι θύτες αλλά και τα θύματα είναι ανήλικοι[1]. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., το 2000 199.000 νέοι άνθρωποι (10-29 ετών) δολοφονήθηκαν σε όλο τον κόσμο, αριθμός που αντιστοιχεί σε 565 θανάτους παιδιών, εφήβων και νέων ενηλίκων την ημέρα, ως αποτέλεσμα βίας[2]. Σε κάθε θάνατο αντιστοιχούν 20-40 τραυματισμοί που απαιτούν νοσοκομειακή περίθαλψη. Σημαντικά μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος για τα αγόρια και τους νεαρούς άντρες.
Παρόλο που οι ποινές στέρησης της ελευθερίας πρέπει να αποτελούν την έσχατη λύση για το σωφρονισμό των ανήλικων παραβατών, πολλοί ανήλικοι καταλήγουν στα Ειδικά Καταστήματα Κράτησης Νέων, εξαιτίας της ανυπαρξίας εναλλακτικών σωφρονιστικών μέτρων. Σύμφωνα με  την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, κατά τη διάρκεια του 2006 κρατούνταν 157 έφηβοι ηλικίας 14-18 ετών, εκ των οποίων οι 99 ήταν κατάδικοι[3]. Όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 1 η συντριπτική πλειοψηφία ήταν αγόρια.
Η παραβατική συμπεριφορά μπορεί να ξεκινήσει με πολλούς τρόπους. Κάποια παιδιά εμφανίζουν προβλήματα στη συμπεριφορά από μικρή ηλικία που σταδιακά εξελίσσονται σε πιο σοβαρές δυσκολίες πριν και κατά τη διάρκεια της εφηβείας.  Η επιθετικότητα στην παιδική ηλικία είναι ένας καλός προγνωστικός δείκτης βίαιης συμπεριφοράς στην εφηβεία και την πρώιμη ενήλικο ζωή. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., ποσοστό 20-45% των αγοριών και 47-69% των κοριτσιών που εκδηλώνουν σοβαρές εγκληματικές και βίαιες συμπεριφορές έχουν ακολουθήσει κατά τη διάρκεια της ζωής τους ένα «αναπτυξιακό μονοπάτι» που τους οδήγησε στην παραβατικότητα.  Οι νέοι άνθρωποι που υπάγονται σε αυτή την κατηγορία διαπράττουν τις πιο βίαιες πράξεις και συνεχίζουν την παραβατική συμπεριφορά κατά την ενήλικο ζωή. Ένα σημαντικό ποσοστό των ανηλίκων που συλλαμβάνονται για βίαιες πράξεις κατά την εφηβεία, συλλαμβάνονται ξανά ως ενήλικες, συχνά έχοντας διαπράξει σοβαρά εγκλήματα, όπως βιασμούς, ανθρωποκτονίες κλπ [2].
Ωστόσο, πολλοί ανήλικοι εμπλέκονται σε εγκληματικές πράξεις για σύντομα μόνο χρονικά διαστήματα. Σε αυτή την περίπτωση εκδηλώνουν παραβατικές συμπεριφορές μόνο κατά τη διάρκεια της εφηβείας, χωρίς να έχουν δώσει πρόδρομα σημάδια κατά την παιδική ηλικία. Η παραβατική συμπεριφορά κινητοποιείται από παράγοντες όπως η κατανάλωση αλκοόλ, οι συναναστροφές με παραβατικά άτομα, το κίνητρο του εφήβου κλπ [2].
Στην εφηβεία το κίνητρο της παραβατικότητας συνήθως δεν είναι ωφελιμιστικό. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι νέοι αναζητούν την «περιπέτεια». Άλλα κίνητρα μπορεί να είναι η ανταπόδοση μιας προσβλητικής ή επιθετικής πράξης, η εκτόνωση θυμού ή εσωτερικής έντασης, η υποστήριξη ενός φίλου που συμμετέχει σε συμπλοκή, η παρορμητική «απάντηση» σε μια πράξη, χειρονομία ή συμπεριφορά που ο έφηβος εκλαμβάνει ως «προκλητική», κλπ.

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ
Οι παράγοντες που σχετίζονται με την εγκληματικότητα των ανηλίκων παραδοσιακά έχουν αναζητηθεί στην οικογένεια του εφήβου και την κοινωνία. Επιπλέον παράγοντες κινδύνου αφορούν τα ψυχολογικά και βιολογικά χαρακτηριστικά του ίδιου του εφήβου. Κανένας παράγοντας δεν ευθύνεται απόλυτα για την παραβατικότητα των ανηλίκων, η πιθανότητα όμως να εμπλακεί ένας νέος σε παραπτώματα αυξάνει, όσο αυξάνει ο αριθμός των παραγόντων κινδύνου. Στο «ιστορικό» των ανηλίκων παραβατών συνυπάρχουν συνήθως πολλοί παράγοντες κινδύνου. Κάποιοι από αυτούς είναι [1]:

1.     Η διαλυμένη ή δυσλειτουργική οικογένεια
Η οικογένεια αποτελεί το φυσικό υποστηρικτικό σύστημα του κάθε ανθρώπου. Οι οικογένειες που επιτρέπουν τη συναισθηματική έκφραση και την επικοινωνία των μελών τους, αποτελούν ένα ασφαλές περιβάλλον ανάπτυξης για το παιδί και τον έφηβο. Παιδιά που προέρχονται από οικογένειες χωρίς συνοχή, συχνά εντάσσονται σε ομάδες συνομηλίκων, σε μια προσπάθεια να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους για υποστήριξη και αποδοχή. Οι ομάδες αυτές συνήθως απαρτίζονται από εφήβους με κοινά ενδιαφέροντα ή κοινά ιδεολογικά, πολιτισμικά και άλλα χαρακτηριστικά. Η ένταξη των νέων σε συμμορίες και άλλες ομάδες με παραπτωματικές συμπεριφορές αποτελεί μια ακραία κι επιθετική έκφραση της ανάγκης τους να ανήκουν κάπου.
 Τα κίνητρα του παραβατικού εφήβου διαφοροποιούνται ανάλογα με το αν είναι μόνος ή μέλος μιας ομάδας. Οι έφηβοι που συμμετέχουν σε καυγάδες ως μονάδες συνήθως επιτίθενται σε κάποιον που με τη συμπεριφορά του προκάλεσε το θυμό τους. Αντίθετα, οι έφηβοι που συμμετέχουν σε ομαδικές συμπλοκές συνήθως υπερασπίζονται κάποιο φίλο ή αντεπιτίθενται για να πάρουν εκδίκηση. Σε αυτή την περίπτωση η βίαιη συμπεριφορά σπάνια είναι το προϊόν θυμού. Ακόμα και αφορμές ελάσσονος σημασίας μπορούν να προκαλέσουν την αντίδραση μιας ομάδας εφήβων και να οδηγήσουν σε βίαια επεισόδια που κατά κανόνα είναι σοβαρότερα από αυτά που προκαλούν οι έφηβοι που δεν συμμετέχουν σε κάποια ομάδα. Σε αυτού του τύπου τις συμπλοκές είναι πιθανότερο να χρησιμοποιηθούν όπλα, να προκληθούν σοβαροί τραυματισμοί και να εμπλακεί η αστυνομία [2].
 Παράγοντες που μπορούν να μειώσουν τη συνοχή μιας οικογένειας και να αυξήσουν τον κίνδυνο εμφάνισης παραβατικής συμπεριφοράς στα ανήλικα μέλη της είναι:
·       Η ψυχοπαθολογία των γονέων
·       Η χρήση αλκοόλ και άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών από τους γονείς
·       Η παραβατικότητα των γονέων, τα προβλήματα με το νόμο
·       Η ανεργία των γονέων
·       Η μονογονεϊκή οικογένεια
·       Η μικρή ηλικία των γονέων (π.χ. ανήλικη μητέρα)
·       Ο μεγάλος αριθμός παιδιών στην οικογένεια
·       Η πολύ αυστηρή ή τιμωρητική συμπεριφορά των γονέων
·       Οι συχνοί διαπληκτισμοί μέσα στην οικογένεια
·       Η ελλιπής επίβλεψη των παιδιών από τους γονείς
·       Η άσκηση σωματικής βίας στα παιδιά
·       Η αδιαφορία των γονέων. Αξίζει να αναφερθεί ότι η έλλειψη χρόνου από μέρους των γονιών, π.χ. λόγω δυσκολίας να ανταπεξέλθουν σε οικογενειακές και επαγγελματικές υποχρεώσεις, μπορεί να εκληφθεί από το παιδί ως αδιαφορία και παραμέληση των αναγκών του.

2.     Η κοινωνικό-οικονομική περιθωριοποίηση και η φτώχεια

Οι ανήλικοι παραβάτες συχνά προέρχονται από οικογένειες ή κοινότητες που βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» αναφέρεται στην περιθωριοποίηση ατόμων ή ομάδων, με αποτέλεσμα τη στέρηση των ευκαιριών, των δυνατοτήτων και των δικαιωμάτων τους να συμμετέχουν στις κοινωνικές λειτουργίες, διαδικασίες και εξελίξεις. Οι κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες συνήθως αποκλείονται από τον εργασιακό στίβο. Η παραβατική συμπεριφορά είναι απόρροια του κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ παράλληλα συντελεί στη διαιώνισή του, τόσο λόγω των συνεπειών της στην εξέλιξη της ζωής των νέων όσο και λόγω της πιθανής φυλάκισής τους και του στιγματισμού που ακολουθεί.

3.     Η σχολική αποτυχία

Η δυσκολία των νέων να παρακολουθήσουν το σχολείο τους οδηγεί σε σκασιαρχεία, συχνές απουσίες και σχολική αποτυχία. Τα παιδιά και οι έφηβοι που δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν το σχολείο συχνά αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/ υπερκινητικότητας, μαθησιακές δυσκολίες κλπ, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις δεν διαγιγνώσκονται και δεν αντιμετωπίζονται. Η σχολική αποτυχία στιγματίζει τα παιδιά και τους εφήβους, οδηγεί στην απόρριψη από τους συνομηλίκους και ανοίγει το δρόμο για την παραβατικότητα. Πολλά από αυτά τα παιδιά εγκαταλείπουν το σχολείο πρόωρα, με αποτέλεσμα να μην έχουν αργότερα τα εφόδια για να διεκδικήσουν θέσεις στην αγορά εργασίας.

4.     Η ανεργία
Η ανεργία είναι ένα μείζον κοινωνικό πρόβλημα που πλήττει κατεξοχήν τους νέους ανθρώπους. Οι νέοι που αποκλείονται από την αγορά εργασίας και δυσκολεύονται να εξασφαλίσουν τα προς το ζην έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να γίνουν βίαιοι και παραβατικοί.

5.     Η προβολή της βίας από τα ΜΜΕ
Η διαρκής προβολή εικόνων και πράξεων βίας από τα ΜΜΕ, προωθεί μεταξύ των νέων την πεποίθηση ότι πρόκειται για μια «φυσιολογική» αντίδραση κι έναν αποδεκτό τρόπο συμπεριφοράς.

6.     Η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών
Οι νέοι που βρίσκονται υπό την επήρεια εξαρτησιογόνων ουσιών συχνά παραβατούν προκειμένου να εξασφαλίσουν τη δόση τους. Επιπλέον, όταν βρίσκονται υπό την επήρεια ουσιών μειώνονται οι κοινωνικές αναστολές, η ικανότητα να σκεφτούν λογικά και η αυτοσυγκράτηση.
Η κατανάλωση αλκοόλ είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο να ασκήσει βία ένας έφηβος, αλλά και τον κίνδυνο να θυματοποιηθεί και να υποστεί βία[4]. Πολλοί από τους εφήβους που καταφεύγουν στο αλκοόλ έχουν συνοδά ψυχιατρικά ή συμπεριφορικά προβλήματα που δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για την εμφάνιση παραβατικής συμπεριφοράς. Ακόμα και η περιστασιακή κατανάλωση μειώνει τον αυτοέλεγχο και την ικανότητα εκτίμησης του κινδύνου, επιβραδύνει τις νοητικές λειτουργίες, αυξάνει την παρορμητικότητα και τη συναισθηματική ευμεταβλητότητα. Πολλές φορές τα μέλη μιας ομάδας ή συμμορίας καταναλώνουν αλκοόλ με τελετουργικό τρόπο, για να προωθήσουν τη μεταξύ τους εμπιστοσύνη πριν από μια συμπλοκή ή την ενότητα αφού η συμπλοκή πραγματοποιηθεί.
Παράλληλα οι έφηβοι που είναι θύματα βίας έχουν αυξημένες πιθανότητες να καταφύγουν στο αλκοόλ προσπαθώντας να διαχειριστούν το stress και τη συναισθηματική φόρτιση που βιώνουν.

7.     Οι αξίες της σύγχρονης κοινωνίας
Στη σύγχρονη κοινωνία, αξίες όπως η αλληλεγγύη, η γενναιοδωρία, η ανοχή, ο σεβασμός προς τους άλλους έχουν αντικατασταθεί με πιο ωφελιμιστικές αξίες, όπως ο ατομικισμός κι η ανταγωνιστικότητα που συντελούν σε ορισμένες περιπτώσεις στην εμφάνιση κοινωνικής ανομίας.

8.     Ψυχολογικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά των παραβατικών νέων
Τα κύρια χαρακτηριστικά των παραβατικών νέων είναι η υπερδραστηριότητα, η παρορμητικότητα, η ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, η έλλειψη αυτοελέγχου, τα προβλήματα στην προσοχή. Η νευρικότητα και το άγχος έχουν συνδεθεί αρνητικά με τη βίαιη συμπεριφορά. Η παρορμητική συμπεριφορά, τα φτωχά ακαδημαϊκά επιτεύγματα, η άρση των αναστολών και η δυσκολία στην προσοχή και τη συγκέντρωση μπορεί να υποδηλώνουν ελλείμματα στις εκτελεστικές λειτουργίες που ελέγχονται από το μετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου (προσοχή, συγκέντρωση, τοποθέτηση στόχων, προγραμματισμός και σχεδιασμός των πράξεων κλπ) [2].
 Η παραβατικότητα μπορεί να υποκρύπτει ψυχικές διαταραχές, όπως διαταραχές προσωπικότητας ή διαταραχή διαγωγής, συχνά σε συνδυασμό με   τη χρήση αλκοόλ ή άλλων ουσιών. Σε πολλές περιπτώσεις οι έφηβοι με διαταραχή διαγωγής εμφανίζουν αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας μεγαλώνοντας.

Διαταραχή Διαγωγής[5]
Η διαταραχή διαγωγής είναι συχνότερη στα αγόρια απ’ ότι στα κορίτσια. Τα συμπτώματα εμφανίζονται στην παιδική ηλικία και αυξάνουν προοδευτικά με την πάροδο του χρόνου. Η μέση ηλικία έναρξης είναι μικρότερη για τα αγόρια απ’ ότι για τα κορίτσια. Συνήθως τα αγόρια εμφανίζουν τα συμπτώματα που απαιτούνται για να μπει η διάγνωση σε ηλικία 1012 χρονών, ενώ τα κορίτσια σε ηλικία 14-16 ετών. Τα παιδιά με διαταραχή διαγωγής συμμορφώνονται δύσκολα με τους κανόνες που ισχύουν για τα παιδιά της ηλικίας τους. Κάνουν σκασιαρχεία από το σχολείο και φεύγουν από το σπίτι τους κατά τη διάρκεια της νύχτας παρά τις απαγορεύσεις των γονιών τους. Οι συμπεριφορές αυτές εμφανίζονται πριν την ηλικία των 13 ετών.
Μπορεί να είναι επιθετικά προς τους γονείς, τα αδέλφια τους ή τα άλλα παιδιά της ηλικίας τους ή να κακομεταχειρίζονται τα ζώα. Εκφοβίζουν ή απειλούν τους συνομηλίκους τους, εμπλέκονται εύκολα σε καυγάδες και χρησιμοποιούν σωματική βία. Μεγαλώνοντας εμφανίζουν όλο και περισσότερες επιθετικές και βίαιες συμπεριφορές (κλοπές, καταστροφές ξένης ιδιοκτησίας, βιαιοπραγίες, χρήση όπλων κλπ) για τις οποίες έχουν προβλήματα με το νόμο. Πολλά από αυτά τα παιδιά εγκαταλείπουν το σχολείο πρόωρα με αποτέλεσμα μεγαλώνοντας να μην έχουν τα εφόδια για να διεκδικήσουν θέσεις στην αγορά εργασίας. Η κακή συμπεριφορά αυτών των παιδιών μπορεί να υποκρύπτει άλλα προβλήματα, όπως κακοποίηση ή παραμέληση από τους γονείς ή τους κηδεμόνες, πολύ αυστηρή ή τιμωρητική συμπεριφορά των γονέων, οικογενειακά προβλήματα (ανεργία, χρήση ουσιών, ψυχιατρικά προβλήματα των γονέων κλπ) κα. Συχνά συνυπάρχουν μαθησιακές δυσκολίες, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας, συναισθηματικές διαταραχές και χρήση ουσιών.

Αντικοινωνική Διαταραχή Προσωπικότητας [6]
Η διαταραχή αυτή εκφράζει την αδυναμία του ατόμου να προσαρμοστεί στα κοινωνικά πρότυπα και να υπακούσει σε νόμους και κανόνες. Αφορά περίπου το 3% των ανδρών και το 1% των γυναικών. Η έναρξη τοποθετείται πριν τα 15 έτη ζωής, ωστόσο για να μπει η διάγνωση πρέπει να έχει συμπληρωθεί το 18ο έτος ζωής.
Η διαταραχή είναι πολύ συχνή στα καταστήματα κράτησης: η ανασκόπηση 62 ερευνών από 12 χώρες του κόσμου όπου συμμετείχαν 22.790 κρατούμενοι έδειξε ότι ένας στους δύο άντρες και μία στις πέντε γυναίκες είχαν τη διαταραχή[6]. Σήμερα κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος η άποψη ότι τα άτομα με αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας πάσχουν από μια ψυχική διαταραχή που επηρεάζει την κρίση, τη σκέψη και τη συμπεριφορά τους μέσω δυσλειτουργίας του εγκεφάλου. Υπό αυτό το πρίσμα δεν είναι υπαίτιοι για τις πράξεις τους και πρέπει να αντιμετωπίζονται μάλλον σαν ασθενείς παρά σαν εγκληματίες[7]. 
Το κύριο διαγνωστικό κριτήριο της αντικοινωνικής διαταραχής είναι η αδιαφορία ή η παραβίαση των δικαιωμάτων των άλλων, από την ηλικία των 15 ετών, που εμφανίζεται με τρία ή περισσότερα από τα παρακάτω:

  • Αποτυχία συμμόρφωσης με τα κοινωνικά πρότυπα που εκδηλώνεται με παραβάσεις του νόμου που αποτελούν αιτία σύλληψης
  • Εξαπάτηση που εκδηλώνεται με επανειλημμένα ψεύδη ή χρησιμοποίηση των άλλων για προσωπικό όφελος
  • Παρορμητικότητα ή αποτυχία μακροπρόθεσμου προγραμματισμού ή πρόβλεψης συνεπειών των πράξεων
  • Ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, συχνή εμπλοκή σε καυγάδες
  • Απερισκεψία και αδιαφορία για τη δική του ασφάλεια ή την ασφάλεια των άλλων
  • Ανευθυνότητα που υποδεικνύεται από επανειλημμένη αποτυχία να διατηρήσει μια σταθερή εργασία ή να εκπληρώσει οικονομικές υποχρεώσεις
  •  Έλλειψη μεταμέλειας, που εκδηλώνεται μέσω αδιαφορίας ή εκλογίκευσης των συνεπειών που οι πράξεις του μπορεί να έχουν στους άλλους

Σύμφωνα με το DSM-IV, για να τεθεί η διάγνωση πρέπει:

  • Το άτομο να είναι τουλάχιστον 18 ετών
  • Να υπάρχουν ενδείξεις διαταραχής της διαγωγής με έναρξη πριν τα 15 έτη
  • Η αντικοινωνική συμπεριφορά να μην εμφανίζεται αποκλειστικά στο πλαίσιο μανίας ή σχιζοφρένειας

  1. Βιολογικά χαρακτηριστικά
Κατά καιρούς έχει γίνει προσπάθεια να συσχετιστεί η παραβατικότητα με δυσλειτουργικές καταστάσεις του εγκεφάλου, π.χ. λόγω περιγεννητικών κακώσεων και των νευρολογικών επιπλοκών που προκαλούν. Έχει επίσης διατυπωθεί η άποψη ότι οι περιγεννητικές κακώσεις μπορούν να οδηγήσουν στην παραβατικότητα μόνο όταν συνδυάζονται με ψυχοπαθολογία και άλλα προβλήματα των γονέων και της οικογένειας [2].

ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ: ΓΟΝΙΔΙΑ Ή ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ;

Όπως προαναφέρθηκε, παραδοσιακά τα γενεσιουργά αίτια της παραβατικότητας έχουν αναζητηθεί στην οικογένεια του παιδιού και στην κοινωνία. Εντούτοις, υπάρχουν ενδείξεις ότι η αιτιολογία του προβλήματος δεν είναι μόνο ψυχοκοινωνική. Σύγχρονες έρευνες στους τομείς της νευροβιολογίας και της γενετικής αποδίδουν τη βίαιη και επιθετική συμπεριφορά στην αλληλεπίδραση γονιδίων και περιβάλλοντος[8]. Κατά καιρούς έχει γίνει λόγος για αρκετά γονίδια που ενδεχομένως συμμετέχουν στη ρύθμιση της επιθετικότητας στον άνθρωπο. Έχει μελετηθεί κυρίως ο ρόλος γονιδίων που σχετίζονται με τη σύνθεση και το μεταβολισμό της σεροτονίνης.
Η σεροτονίνη είναι ένας από τους κύριους νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου και συμμετέχει στη ρύθμιση της συναισθηματικής μας κατάστασης. Τα γονίδια που έχουν μελετηθεί εκτενέστερα είναι αυτά που ελέγχουν τη σύνθεση της Μονοαμινοξειδάσης Α (ΜΑΟ Α) και του μεταφορέα σεροτονίνης. Οι περισσότερες μελέτες που έχουν γίνει αφορούν αγόρια ή άντρες, μιας και εκδηλώνουν περισσότερες βίαιες και επιθετικές συμπεριφορές σε σχέση με τις γυναίκες.

Α. Ο ρόλος της Μονοαμινοξειδάσης Α
Το γονίδιο που έχει συσχετιστεί σαφέστερα με την επιθετικότητα είναι αυτό που ελέγχει τη σύνθεση της ΜΑΟ Α. Έχουν καταγραφεί δύο μορφές: η μορφή υψηλής δραστικότητας και η μορφή χαμηλής δραστικότητας (η δραστικότητα του γονιδίου σχετίζεται με τη μεταγραφική δραστηριότητά του που ρυθμίζεται από τον υποκινητή μεταγραφής του). Η μορφή χαμηλής δραστικότητας ευθύνεται για σημαντικά μειωμένη σύνθεση ΜΑΟ Α σε σχέση με τη μορφή υψηλής δραστικότητας.
Κάποιες αρχικές μελέτες συσχέτισαν τη μορφή χαμηλής δραστικότητας του γονιδίου με την εμφάνιση αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας σε αλκοολικούς[9]. Ωστόσο, αυτό το εύρημα δεν επιβεβαιώθηκε από όλες τις μελέτες[10]. Έρευνες που ακολούθησαν κατέληξαν σε παρόμοια αποτελέσματα, συνιστώντας ότι η υψηλή δραστικότητα του γονιδίου της ΜΑΟ Α δρα προστατευτικά ενώ η χαμηλή δραστικότητα προδιαθέτει τα άτομα να εμφανίσουν βίαιες συμπεριφορές, μόνο όμως σε περίπτωση που έχουν υποστεί κακομεταχείριση κατά την παιδική ηλικία[11] [12]. Αυτά τα αποτελέσματα θα μπορούσαν ίσως να εξηγηθούν υπό το πρίσμα των πρόσφατων ευρημάτων στον τομέα της γενετικής σύμφωνα με τα οποία οι πρώιμες εμπειρίες της ζωής μπορούν να επηρεάσουν την έκφραση κάποιων γονιδίων μέσω επιγενετικών τροποποιήσεων [8].
Αξίζει να αναφερθεί ότι μια πρόσφατη μελέτη συσχέτισε τη μορφή χαμηλής δραστικότητας με την εμφάνιση βίαιων συμπεριφορών ανεξάρτητα από την ύπαρξη κακομεταχείρισης στην παιδική ηλικία[13]. Αν και οι περισσότερες έρευνες επαληθεύουν τα ευρήματα που προαναφέρθηκαν, υπάρχουν κάποιες που δεν επιβεβαιώνουν τη συσχέτιση της μορφής χαμηλής δραστικότητας με την επιθετικότητα[14]. Υπάρχουν διάφορες πιθανές εξηγήσεις για τη διάσταση μεταξύ των αποτελεσμάτων που έχουν να κάνουν με το πλήθος των ατόμων που αποτελούν το δείγμα της κάθε μελέτης, τον ορισμό που δίνεται στη βίαιη συμπεριφορά, το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο ορίζεται και εκτιμάται η κακομεταχείριση κατά την παιδική ηλικία κα.

Β. Ο ρόλος του μεταφορέα σεροτονίνης
Ένα άλλο γονίδιο που έχει συσχετιστεί με την επιθετική συμπεριφορά είναι το γονίδιο που ευθύνεται για τη σύνθεση του μεταφορέα σεροτονίνης. H βραχεία μορφή του υποκινητή του γονιδίου ευθύνεται για μειωμένη σύνθεση του μεταφορέα. Αντίθετα, η μακρά μορφή του υποκινητή του γονιδίου οδηγεί σε αυξημένη σύνθεση του μεταφορέα σεροτονίνης. Η βραχεία μορφή έχει συσχετιστεί με την εμφάνιση επιθετικής συμπεριφοράς[15]. Σε μια πρόσφατη έρευνα βρέθηκε ότι τα άτομα τα οποία είχαν υποστεί κακομεταχείριση στην παιδική ηλικία εμφάνιζαν βίαιες συμπεριφορές αργότερα στη ζωή τους αν είχαν τη βραχεία μορφή. Η μακρά μορφή είχε προστατευτική επίδραση [13].

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ «ΚΛΙΜΑΚΑ»
Η «ΚΛΙΜΑΚΑ» είναι Μη κερδοσκοπικός, Μη κυβερνητικός Οργανισμός που συστήθηκε από επαγγελματίες ψυχικής υγείας με σκοπό να στηρίξει την ανάπτυξη του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου. Ο σκοπός των δράσεων της «ΚΛΙΜΑΚΑ»  είναι η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού σε όλες του τις εκφάνσεις. Τα άτομα από τις κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες συμμετέχουν ενεργά στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των προγραμμάτων του φορέα και δεν είναι απλοί αποδέκτες των υπηρεσιών.
Πιστεύοντας ότι οι θεσμοί, οι υπηρεσίες και το κράτος πρόνοιας πρέπει να ισχύουν και να λειτουργούν για όλους, ανεξαρτήτως εθνικότητας, οικονομικής δύναμης, πολιτισμικής ή ψυχικής διαφορετικότητας, υπερασπιζόμαστε πρωταρχικά δικαιώματα, στοχεύοντας πάντα στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού. Δουλεύουμε εξίσου με άτομα που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας και που δυνητικά κινδυνεύουν να βρεθούν στο δρόμο ή/ και να εμφανίσουν ενεργή ψυχοπαθολογία. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων των αποκλεισμένων, του «ξένου» και του «διαφορετικού» σε όλες του τις εκφάνσεις στηρίζεται σε μια διεπιστημονική προσέγγιση που διαμορφώνεται και επαναπροσδιορίζεται με βάση τις τρέχουσες εξελίξεις.
Οι αποδέκτες των υπηρεσιών και των προγραμμάτων της ΚΛΙΜΑΚΑ είναι:
·       Άτομα με ψυχιατρικές διαταραχές ή ψυχοκοινωνικά προβλήματα, χρόνιοι ασθενείς ψυχιατρικών νοσοκομείων 
·       Άτομα με φυσική ή πνευματική αναπηρία
·       Πολιτισμικά διαφοροποιημένες ομάδες και μειονότητες
·       Γυναίκες θύματα διακίνησης και σωματεμπορίας
·       Άτομα με παραβατικές και αντικοινωνικές συμπεριφορές
·       Αποφυλακισμένοι
·       Παρεμβάσεις σε χώρες  που βρίσκονται σε κρίση – Ιράκ, Αφγανιστάν κλπ
·       Άστεγοι
Η ΚΛΙΜΑΚΑ από το 2002 αναπτύσσει παρεμβάσεις για τους ανήλικους παραβάτες ως μια ιδιαίτερη ομάδα – στόχου της δράσης της. Είχε προηγηθεί η ενασχόληση του φορέα με την παραβατικότητα των ανηλίκων στο πλαίσιο δράσεων που απευθύνονταν σε κοινωνικά ευπαθείς πληθυσμιακές ομάδες, όπως μειονότητες, οικογένειες με γονέα ψυχικά πάσχων ή προβλήματα ουσιοεξάρτησης κ.ά.
Η δράση που έχει αναπτύξει η «ΚΛΙΜΑΚΑ» μέχρι σήμερα αναλύεται σε τρεις κατηγορίες παρεμβάσεων:

  1. την πρόληψη της παραβατικότητας των ανηλίκων μέσω παρέμβασης στην οικογένεια και την κοινότητα
  2. το πρόγραμμα ψυχοκοινωνικής στήριξης ανήλικων παραβατών. Σε κάθε επίπεδο η παρέμβαση διαπνέεται από την ολιστική αντίληψη, σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης των συνθηκών (οικογενειακών, ψυχολογικών, κοινωνικών κλπ) που προάγουν την παραβατική συμπεριφορά και την επαναληπτικότητα της.
  3.  την κατάθεση Σχεδίου Αντεγκληματικής Πολιτικής το 2003, το οποίο περιλάμβανε τη δημιουργία Μονάδων Άμεσης Παρέμβασης και Ειδικής Συμβουλευτικής, την υλοποίηση αναμορφωτικών και θεραπευτικών δράσεων, την ψυχοκοινωνική παρέμβαση σε ανηλίκους κρατούμενους στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Ανηλίκων Αυλώνα και την κοινωνική επανένταξη ανηλίκων παραβατών

1.     Παρεμβάσεις πρόληψης της παραβατικότητας ανηλίκων

Στόχος αυτών των παρεμβάσεων είναι οι ανήλικοι που μεγαλώνουν σε κοινότητες με έντονα προβλήματα κοινωνικού αποκλεισμού, όπως είναι για παράδειγμα οι κοινότητες των Τσιγγάνων και των Ελλήνων Μουσουλμάνων, καθώς και τα παιδιά που μεγαλώνουν χωρίς υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον (παιδιά μονογονεϊκών οικογενειών με οικονομικά και άλλα προβλήματα, παιδιά που βιώνουν ενδο-οικογενειακή βία, παιδιά με γονείς ψυχικά πάσχοντες ή χρήστες ουσιών κ.λπ).
Η παρέμβαση που γίνεται από τα Κέντρα Ημέρας της «ΚΛΙΜΑΚΑ» αφορά την ενίσχυση της προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης μέσα από ενισχυτική διδασκαλία, συμβουλευτική, ενίσχυση των πολιτιστικών ενδιαφερόντων και του αθλητισμού, επαγγελματικό προσανατολισμό, αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου με διάφορες εκδηλώσεις.
Στις οικογένειες και τους εφήβους που αντιμετωπίζουν δυσκολίες (παραβατικότητα, ουσιοεξάρτηση, προβλήματα ψυχικής υγείας κλπ) παρέχεται ψυχιατρική και ψυχολογική στήριξη από διεπιστημονική θεραπευτική ομάδα. Για τους έφηβους και τους νέους που ανήκουν σε κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες, γίνονται παρεμβάσεις που στοχεύουν στην πρόληψη συνήθων παραπτωματικών συμπεριφορών, όπως υποστήριξη για την εξασφάλιση νόμιμης επαγγελματικής άδειας οδήγησης, καθοδήγηση για να μην αποφεύγεται η εκπλήρωση της στρατιωτικής υποχρέωσης κ.ά. Ειδικές παρεμβάσεις της «ΚΛΙΜΑΚΑ» απευθύνονται σε ομάδες παιδιών και νέων υψηλού κινδύνου, όπως είναι οι άστεγοι νέοι.

2.     Ψυχοκοινωνική στήριξη ανήλικων παραβατών

Περιλαμβάνει παρεμβάσεις για ανήλικους που έχουν εκδηλώσει παραπτωματική συμπεριφορά και έχουν εμπλακεί με το νόμο ή είναι κρατούμενοι σε ειδικά καταστήματα κράτησης νέων. Το 2003, υλοποιήθηκε πρόγραμμα επανένταξης ανηλίκων που κρατούνταν στο  Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε με την έγκριση του Υπουργείου Δικαιοσύνης και τη συνεργασία της Διεύθυνσης του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα. Σήμερα, ένας αποφυλακισμένος εργάζεται ως φροντιστής σε Οικοτροφείο της ΚΛΙΜΑΚΑ.
Οι υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής στήριξης απευθύνονται σε:

  • Οικογένειες με παιδιά που έχουν διαπράξει αδικήματα, οι οποίες αναζητούν βοήθεια ή παραπέμπονται από κοινωνικές υπηρεσίες ή άλλους φορείς.

  • Παραβατικούς ανήλικους, οι οποίοι παραπέμπονται από την εισαγγελία, κοινωνικές υπηρεσίες και άλλους αρμόδιους φορείς για ψυχολογική και ψυχιατρική υποστήριξη.

Μέχρι το Μάιο του 2008 είχαμε καταγράψει 52 περιπτώσεις ανηλίκων με παραβατικές συμπεριφορές, εκ των οποίων:
  • Οι 20 αντιμετώπιζαν κοινωνικό-οικονομικά προβλήματα ή/και ανήκαν σε κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες. Παραπέμφθηκαν σε εμάς από κοινωνικές υπηρεσίες, την εισαγγελία κλπ.
  • Οι 32 δεν αντιμετώπιζαν κοινωνικό-οικονομικά προβλήματα. Προσήλθαν σε εμάς οι γονείς λόγω της επιβάρυνσης όλης της οικογένειας από τη συμπεριφορά του παιδιού.
Η πρώτη επαφή με αυτά τα παιδιά έγινε όταν ήταν περίπου 12-15 ετών.
Γνωρίζοντας ότι η αντιμετώπιση των ανήλικων παραβατών απαιτεί παρέμβαση σε πολλά επίπεδα (στο παιδί, στην οικογένεια, στο σχολείο κλπ), διαμορφώσαμε εξατομικευμένα πλάνα προσπαθώντας να καλύψουμε όσο ήταν δυνατόν αυτές τις συνιστώσες. Τα πλάνα σχεδιάζονταν από διεπιστημονική ομάδα που περιλάμβανε κοινωνιολόγο, κοινωνικό λειτουργό, ψυχολόγο, παιδοψυχολόγο, ψυχίατρο. Στις εβδομαδιαίες συναντήσεις της ομάδας συμμετείχαν και γονείς (εφόσον η συνάντηση δεν αφορούσε το δικό τους παιδί).

H αρχική εκτίμηση του παιδιού γινόταν με βάση:
·       ψυχιατρική και παιδοψυχολογική εκτίμηση
·        χορήγηση ψυχομετρικών δοκιμασιών
·       πλήρη ιατρικό έλεγχο (έλεγχο θυροειδικής λειτουργίας, ΗΕΓ όπου κρίθηκε απαραίτητο κλπ). Διαπιστώθηκε ότι τρία από τα παιδιά εμφάνιζαν αφαιρέσεις (επιληπτικές κρίσεις petit mal) για τις οποίες έλαβαν αγωγή.

Τα παιδιά ανταποκρίθηκαν με συνέπεια για μικρό χρονικό διάστημα ( το μέγιστο ήταν 5-6 μήνες). Κατόπιν επικοινωνούσαν μαζί μας περιστασιακά οι οικογένειές τους. Και τα 52 παιδιά συνέχισαν να έχουν προβλήματα με το νόμο. Από τα 20 παιδιά που αντιμετώπιζαν κοινωνικό-οικονομικά προβλήματα τα 14 φυλακίστηκαν, ενώ από τα 32 παιδιά που δεν αντιμετώπιζαν κοινωνικό-οικονομικά προβλήματα φυλακίστηκαν τα οκτώ.
Πιστεύοντας ότι το κόστος αντιμετώπισης της παραβατικότητας είναι μεγαλύτερο από το κόστος πρόληψής της, θεωρούμε ότι η αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί συντονισμένες και πολύπλευρες παρεμβάσεις σε συλλογικό επίπεδο, ούτως ώστε να καταπολεμηθούν οι παράγοντες που δημιουργούν και συντηρούν τον κοινωνικό αποκλεισμό και την παραβατικότητα. Οι διεπιστημονικές μακροπρόθεσμες παρεμβάσεις μπορούν να έχουν καλά αποτελέσματα.

Γλωσσάρι

1.     Γονότυπος: To γενετικό υλικό (DNA) του οργανισμού Σεροτονίνη: Νευροδιαβιβαστής του εγκεφάλου
2.     Επιγενετικές τροποποιήσεις: Μεταβολές που αφορούν τη δομή του DNA και όχι την αλληλουχία των βάσεων στο μόριό του. Σήμερα πιστεύεται ότι οι πρώιμες εμπειρίες της ζωής μπορούν να προκαλέσουν τέτοιες μεταβολές στο DNA. Ο πιθανότερος μηχανισμός πρόκλησης αυτών των μεταβολών είναι η μεθυλίωση του DNA. Η μεθυλίωση του DNA μπορεί να αναστείλει την έκφραση κάποιων γονιδίων, προκαλώντας αλλαγές στο φαινότυπο του οργανισμού.
3.     Μεταφορέας Σεροτονίνης: Πρωτεΐνη η οποία προσλαμβάνει τη σεροτονίνη που βρίσκεται στη συναπτική σχισμή και την επαναφέρει μέσα στον προσυναπτικό νευρώνα.
4.     Μονοαμινοξειδάση Α (ΜΑΟ Α): Ένζυμο που αποδομεί τις μονοαμίνες, όπως είναι η σεροτονίνη.
5.     Φαινότυπος: Το σύνολο των εμφανών χαρακτηριστικών ενός οργανισμού (μορφολογικών, ανατομικών, βιοχημικών, συμπεριφορικών, κλπ). Ο φαινότυπος καθορίζεται από την αλληλεπίδραση του γονότυπου με το περιβάλλον.
6.     Υποκινητής μεταγραφής ενός γονιδίου: τμήμα DNA που ρυθμίζει τη μεταγραφή του γονιδίου.

 Βιβλιογραφία
  1. Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, Γνωμοδότηση με θέμα «Η πρόληψη της νεανικής εγκληματικότητας, οι τρόποι αντιμετώπισής της και ο ρόλος της δικαιοσύνης των ανηλίκων στην Ευρωπαϊκή Ένωση», 2006
2.     World Health Organization, “World Report on Violence and Health”, Geneva, 2002
3.     Εθνική Στατιστική Υπηρεσία,  URL: http://www.statistics.gr/gr_tables/S807_SJU_3_TB_06_G1_Y.pdf
  1. World Health Organization, “WHO Facts on Alcohol and Violence. Youth Violence and Alcohol” , 2006
5.     Sadock, B.J., “Kaplan& Sadock’s, Synopsis of Psychiatry. Behavioral Sciences/Clinical Psychiatry”, Ninth Edition, Lippincott Williams and Wilkins, 2003
  1. Fazel, S., “Serious mental disorder in 23 000 prisoners: a systematic review of 62 surveys”, Lancet, 2002, 359: 545–50
  2. Salize, H.J. “Mentally Disordered Persons in European Prison Systems Needs, Programmes and Outcome (EUPRIS). Final Report – October 31, 2007”, The SANCO Directorate General European Comission, Central Institute of Mental Health, Mannheim, Germany
  3. Champagne, F.A.,“How social experiences influence the brain”, Current Opinion in Neurobiology 2005, 15:704–709
  4. Samochowiec, J., “Association of a regulatory polymorphism in the promoter region of the monoamine oxidase A gene with antisocial alcoholism”, Psychiatry Research 1999, 86: 67-72
  5. Koller, G. ,“No association between a polymorphism in the promoter region of the MAO A gene with antisocial personality traits in alcoholics”, Alcohol & Alcoholism 2003, 38: 31–34
  6. Caspi A., “Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children” Science, 2002, 297:851-854
  7. Foley, D. L., “Childhood Adversity, Monoamine Oxidase A Genotype, and Risk for Conduct Disorder”,  Arch. Gen. Psychiatry 2004, 61:738-744
  8. Reif, A. , “Nature and Nurture Predispose to Violent Behavior: Serotonergic Genes and Adverse Childhood Environment”, Neuropsychopharmacology 2007, 32: 2375–2383
  9. Haberstick, B.  “Monoamine Oxidase A (MAO A) and Antisocial Behaviors in the Presence of Childhood and Adolescent Maltreatment”, American Journal of Medical Genetics Part B (Neuropsychiatric Genetics) 2005, 135B:59–64
  10. Retz, W. “Association of serotonin transporter promoter gene polymorphism with violence: relation with personality disorders, impulsivity, and childhood ADHD psychopathology” , Behavioral Sciences & the law 2004, 22:415-425

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου