Προσεγγίζοντας την Παραβατικότητα των Ανηλίκων

Κατσαδώρος Κυριάκος, «ΚΛΙΜΑΚΑ» , ψυχίατρος

Μπεκιάρη Ελένη, «ΚΛΙΜΑΚΑ , ειδ/νη παιδοψυχίατρος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παραβατικότητα των ανηλίκων είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που παρατηρείται τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως. Αφορά το πιο ευάλωτο τμήμα της κοινωνίας μας, τα παιδιά και τους εφήβους, και αποκτά ακόμα περισσότερη σημασία αν αναλογιστούμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις όχι μόνο οι θύτες αλλά και τα θύματα είναι ανήλικοι[1]. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., το 2000 199.000 νέοι άνθρωποι (10-29 ετών) δολοφονήθηκαν σε όλο τον κόσμο, αριθμός που αντιστοιχεί σε 565 θανάτους παιδιών, εφήβων και νέων ενηλίκων την ημέρα, ως αποτέλεσμα βίας[2]. Σε κάθε θάνατο αντιστοιχούν 20-40 τραυματισμοί που απαιτούν νοσοκομειακή περίθαλψη. Σημαντικά μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος για τα αγόρια και τους νεαρούς άντρες.

Παρόλο που οι ποινές στέρησης της ελευθερίας πρέπει να αποτελούν την έσχατη λύση για το σωφρονισμό των ανήλικων παραβατών, πολλοί ανήλικοι καταλήγουν στα Ειδικά Καταστήματα Κράτησης Νέων, εξαιτίας της ανυπαρξίας εναλλακτικών σωφρονιστικών μέτρων. Σύμφωνα με  την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, κατά τη διάρκεια του 2006 κρατούνταν 157 έφηβοι ηλικίας 14-18 ετών, εκ των οποίων οι 99 ήταν κατάδικοι[3]. Όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 1 η συντριπτική πλειοψηφία ήταν αγόρια.

Η παραβατική συμπεριφορά μπορεί να ξεκινήσει με πολλούς τρόπους. Κάποια παιδιά εμφανίζουν προβλήματα στη συμπεριφορά από μικρή ηλικία που σταδιακά εξελίσσονται σε πιο σοβαρές δυσκολίες πριν και κατά τη διάρκεια της εφηβείας.  Η επιθετικότητα στην παιδική ηλικία είναι ένας καλός προγνωστικός δείκτης βίαιης συμπεριφοράς στην εφηβεία και την πρώιμη ενήλικο ζωή. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., ποσοστό 20-45% των αγοριών και 47-69% των κοριτσιών που εκδηλώνουν σοβαρές εγκληματικές και βίαιες συμπεριφορές έχουν ακολουθήσει κατά τη διάρκεια της ζωής τους ένα «αναπτυξιακό μονοπάτι» που τους οδήγησε στην παραβατικότητα.  Οι νέοι άνθρωποι που υπάγονται σε αυτή την κατηγορία διαπράττουν τις πιο βίαιες πράξεις και συνεχίζουν την παραβατική συμπεριφορά κατά την ενήλικο ζωή. Ένα σημαντικό ποσοστό των ανηλίκων που συλλαμβάνονται για βίαιες πράξεις κατά την εφηβεία, συλλαμβάνονται ξανά ως ενήλικες, συχνά έχοντας διαπράξει σοβαρά εγκλήματα, όπως βιασμούς, ανθρωποκτονίες κλπ [2].

Ωστόσο, πολλοί ανήλικοι εμπλέκονται σε εγκληματικές πράξεις για σύντομα μόνο χρονικά διαστήματα. Σε αυτή την περίπτωση εκδηλώνουν παραβατικές συμπεριφορές μόνο κατά τη διάρκεια της εφηβείας, χωρίς να έχουν δώσει πρόδρομα σημάδια κατά την παιδική ηλικία. Η παραβατική συμπεριφορά κινητοποιείται από παράγοντες όπως η κατανάλωση αλκοόλ, οι συναναστροφές με παραβατικά άτομα, το κίνητρο του εφήβου κλπ [2].

ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ: ΓΟΝΙΔΙΑ Ή ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ;

Η παραβατικότητα των ανηλίκων είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που παρατηρείται τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως. Παραδοσιακά, τα γενεσιουργά αίτια του προβλήματος έχουν αναζητηθεί στην οικογένεια του παιδιού και στην κοινωνία. Έχει ενοχοποιηθεί το οικογενειακό περιβάλλον, η κακοποίηση και η κακομεταχείριση του παιδιού, η φτώχεια και η ανέχεια, αλλά και άλλοι παράγοντες όπως η σχολική αποτυχία, η χρήση ουσιών, η ανεργία κα.
Εντούτοις, υπάρχουν ενδείξεις ότι η αιτιολογία του προβλήματος δεν είναι μόνο ψυχοκοινωνική. Σύγχρονες έρευνες στους τομείς της νευροβιολογίας και της γενετικής αποδίδουν τη βίαιη και επιθετική συμπεριφορά στην αλληλεπίδραση γονιδίων και περιβάλλοντος [1]. Κατά καιρούς έχει γίνει λόγος για αρκετά γονίδια που ενδεχομένως συμμετέχουν στη ρύθμιση της επιθετικότητας στον άνθρωπο. Έχει μελετηθεί κυρίως ο ρόλος γονιδίων που σχετίζονται με τη σύνθεση και το μεταβολισμό της
σεροτονίνης.
Η σεροτονίνη είναι ένας από τους κύριους νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου και συμμετέχει στη ρύθμιση της συναισθηματικής μας κατάστασης. Η συσχέτιση της σεροτονίνης με την επιθετικότητα είναι ίσως αναμενόμενη αν σκεφτούμε ότι η βίαιη συμπεριφορά έχει άμεση σχέση με αρνητικά συναισθήματα όπως ο φόβος ή ο θυμός. Επιπλέον, επειδή τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς μας εκφράζονται με έναν ποσοτικό τρόπο, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η εμφάνισή τους δεν επηρεάζεται από ένα αλλά από πολλά γονίδια που δρουν σε συνδυασμό. Τα γονίδια που έχουν μελετηθεί εκτενέστερα είναι αυτά που ελέγχουν τη σύνθεση της Μονοαμινοξειδάσης Α (ΜΑΟ Α) και του μεταφορέα σεροτονίνης.
Επισημαίνεται ότι οι περισσότερες μελέτες που έχουν γίνει αφορούν αγόρια ή άντρες, μιας και εκδηλώνουν περισσότερες βίαιες και επιθετικές συμπεριφορές σε σχέση με τις γυναίκες.
Α. Ο ρόλος της Μονοαμινοξειδάσης Α
Το γονίδιο που έχει συσχετιστεί σαφέστερα με την επιθετικότητα είναι αυτό που ελέγχει τη σύνθεση της ΜΑΟ Α. Έχουν καταγραφεί δύο μορφές του γονιδίου: η μορφή υψηλής δραστικότητας και η μορφή χαμηλής δραστικότητας (η δραστικότητα του γονιδίου σχετίζεται με τη μεταγραφική δραστηριότητά του που ρυθμίζεται από τον υποκινητή μεταγραφής του). Η μορφή χαμηλής δραστικότητας ευθύνεται για σημαντικά μειωμένη σύνθεση ΜΑΟ Α σε σχέση με τη μορφή υψηλής δραστικότητας.

Διαταραχές διαγωγής και παραβατικότητα

Το κέντρο του Sainsbury για την ψυχική υγεία δραστηριοποιείται στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ψυχικά ασθενών διαμορφώνοντας πολιτικές και στρατηγικές για την ψυχική υγεία και για την λειτουργία σχετικών υπηρεσιών με επίκεντρο το σύστημα απονομής δικαιοσύνης καθώς και την απασχόληση των εν λόγω ατόμων. Το παρακάτω άρθρο αποτελεί περίληψη του εγγράφου που δημοσιεύθηκε σχετικά με πολιτικές πρόληψης των πρώιμων διαταραχών διαγωγής και της παραβατικότητας και εξετάζει διεξοδικά τις επιπτώσεις των διαταραχών διαγωγής σε ατομικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, την διασύνδεση τους με την παραβατικότητα προτείνοντας την εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης και έγκαιρης παρέμβασης. 

Πρόκειται για μια εμπεριστατωμένη επιστημονική μελέτη που υστερεί όμως στο γεγονός ότι, παρόλο που οι επιπτώσεις και τα αίτια των διαταραχών διαγωγής και της παραβατικότητας εξετάζονται σε ατομικό και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, οι προτεινόμενες παρεμβάσεις τοποθετούν τα αίτια της παραβατικότητας μόνο μέσα στο άτομο και την οικογένεια, αγνοώντας έτσι τον ρόλο κοινωνικών, οικονομικών, πολιτιστικών και πολιτικών παραγόντων.  Μια αξιόλογη επιστημονική θέση με πολιτικές προεκτάσεις, στερείται έτσι, τον ολιστικό χαρακτήρα των πολυπαρογοντικών φαινομένων της παραβατικότητας και των διαταραχών συμπεριφοράς. 

ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΔΙΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Sainsbury Centre for Mental Health

Προβλήματα συμπεριφοράς που εμφανίζονται στην παιδική ηλικία  συχνά εμμένουν και στην ενήλικη ζωή με δυσμενείς επιπτώσεις για πολλές πλευρές της ζωής των ατόμων. Οι διαταραχές διαγωγής αποτελούν τις  πλέον συνηθισμένες διαταραχές συμπεριφοράς στην παιδική ηλικία ενώ έχει βρεθεί ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό ατόμων με σοβάρα προβλήματα διαγωγής κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας ,θα  ακολουθήσουν «εγκληματική σταδιοδρομία».  Η διαταραχή διαγωγής αφορά περίπου το 6% παιδιών με ηλικία από 6 έως 15 ετών ενώ παράλληλα, ένα ακόμα μεγαλύτερο ποσοστό εμφανίζει προβλήματα διαγωγής χωρίς όμως δεν πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια για την διαταραχή.

Οι διαταραχές αυτές τείνουν να αυξάνουν όσο μεγαλώνει η ηλικία και η αναλογία αγοριών/κοριτσιών είναι 2 προς 1.