Μαρία, Χ. Δροσινού,
Πάρεδρος Ειδικής Αγωγής Π.Ι., Διδάκτορας ψυχολογίας
Πρακτικά της ημερίδας "Κακοποίηση του παιδιού:
Δυνατότητες Πρόληψης και Κοινωνική πολιτική"
Περίληψη: Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να συζητήσει το πρόβλημα των μαθησιακών δυσκολιών και της παραβατικής συμπεριφοράς των παιδιών, συζητώντας με κακοποιημένους γονείς. Οι μαθησιακές δυσκολίες εμπλέκονται με τα προβλήματα παραβατικής συμπεριφοράς στα παιδιά, από τις μικρές ηλικίες (4,6-10 χρόνων). Αυτές συνεξετάζονται μέσα από μια σειρά παραγόντων. Αρκετοί δεν έχουν επιστημονικά εξηγηθεί. Αλλά και από αυτούς, που έχουν αποκωδικοποιηθεί, κάποιοι όπως η κακοποίηση, παραμένουν ‘’κρυφό μυστικό’’ . Αυτό δεν κοινοποιείται ούτε μεταξύ των μελών της οικογένειας.
Λέξεις κλειδιά: Μαθησιακές δυσκολίες, προβλήματα παραβατικής συμπεριφοράς στα παιδιά, κακοποίηση
Εισαγωγή
Το πρόβλημα της παιδικής παραβατικότητας αποσιωπάται σαν ‘’κρυφό μυστικό’’ στο χώρο τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των γονιών, οι οποίοι αποφεύγουν να το συζητούν. Οι μαθησιακές δυσκολίες όπου και όταν αυτές συνυπάρχουν αποσιωπούνται σκόπιμα. H εκπαιδευτική κινητοποίηση για τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και προβλήματα παραβατικής συμπεριφοράς είναι ανεπαρκής. Ωστόσο, αξίζει να αναφέρουμε ότι σε επίπεδο μεμονομένων σχολείων συναντήσαμε στα πλαίσια της παρούσας μελέτης συλλόγους διδασκόντων με διαφορετική προσέγγιση. Παραθέτουμε απόσπασμα από τα πρακτικά της συζήτησης σε δημοτικό δημόσιο σχολείο με θέμα τις κλοπές στα σούπερ μάρκετ τριών εννιάχρονων μαθητών, οι οποίοι είχαν μεγάλες δυσκολίες στη μάθηση. Ο σύλλογος διδασκόντων στη συζήτηση του προβλήματος, καταθέτει παιδαγωγική πρόταση με σκοπό που συνοψίζεται στη φράση:‘’Να προλάβουμε εμείς σαν σχολείο πριν μας προλάβει η φυλακή’’….Η προληπτική νοηματοδότηση του φαινομένου μέσα και έξω από το σπίτι, τοποθετεί την αντιμετώπιση της παιδικής παραβατικότητας στο φυσιολογικό κοινωνιοποιητικό χώρο, το σχολείο με την έγκαιρη σχολική παρέμβαση και υποστήριξη των παιδιών με προβλήματα παραβατικής συμπεριφοράς στις μικρές ηλικίες. Το πρόβλημα της παιδικής Παραβατικότητας κατανοείται σε σχέση με την ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Οι κοινωνικές διαφορές και ρήξεις, οι ψυχικές διαταραχές χρεώνονται την ερμηνεία του φαινομένου. Η διάκριση του κοινωνικού από το ψυχικό γεγονός ορίζεται με βάση το προσωπικό βίωμα κάθε παιδιού. Παράδειγμα το παιδί που μεγαλώνει σε πυκνοκατοικημένη και υποβαθμισμένη περιοχή η παραβατική συμπεριφορά είναι τρόπος ζωής. Η έννοια της παραβατικής συμπεριφοράς δεν αναφέρεται κατα ανάγκην και σε διαταραγμένη ψυχοπαθολογική προσωπικότητα.
Οι Μαθησιακές δυσκολίες είναι άμεσα συνδεδεμένες με το τι συμβαίνει και το τι εννοούμε Βασική Μαθησιακή διαδικασία. Η ελληνική κλασσική αρχαιότητα, νοηματοδοτεί με τη φιλοσοφία του Σωκράτη τη διαθεσιμότητα για μάθηση με τις φράσεις ‘’Ουδείς εκών κακός΄΄ και ‘’ γηράσκω αεί διδασκόμενος’’ . Έτσι η Βασική Μαθησιακή διαδικασία αναδεικνύει σε αγαθό την πολυπλοκότητα και την πολυσημαντικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης ακόμη και στο επίπεδο των δυσκολιών μάθησης. Η ψυχαναλύτρια Φραγκοπούλου στο άρθρο της ‘’όρια του Σωκρατικού ειδέναι κατά το ‘’Συμπόσιο’’ του Πλάτωνα και το σύμπτωμα στην Ψυχανάλυση’’ στο περιοδικό ‘’ η σφίγγα’’ περιγράφει την διαλεκτική μέθοδο μέσα από το διάλογο περί αγάπης, περί έρωτος και περί της σχέσης του με την Ηθική. Γεγονός που επιβεβαιώνεται μέχρι τις μέρες μας, και δεν μας επιτρέπει την ρατσιστική περιχαράκωση του φαινομένου της παιδικής παραβατικότητας κάτω από λογικές ερμηνείας που εξυπηρετούν ρευστά οικονομίστικα συμφέροντα και την ανάγκη τους για κοινωνική ένταξη.
Η έρευνα για τη Παραβατική συμπεριφορά στα παιδιά.
Τις τελευταίες δεκαετίες έχει σημειωθεί μια διαρκώς αυξανόμενη έρευνα γύρω από τη παραβατική συμπεριφορά και τις μαθησιακές δυσκολίες των παιδιών. Η παρούσα είναι μακρόχρονη μελέτη των προβλημάτων που συναντούν μικροί μαθητές στο σχολείο, κατ’ αρχή. Αυτή προέκυψε από τυχαία ‘ύποπτα’ ευρήματα δίπλα στην πειραματική έρευνα δράσης και εφαρμογής διδακτικής μεθοδολογίας σε ειδικά σχολεία και ειδικές τάξεις. Η έρευνα ξεκίνησε το 1984, από το Ειδικό δημοτικό σχολείο του Αιγάλεω και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
1η υπόθεση:
Άγχος Μετατραυματικής Διαταραχής στους γονείς (Posttraumatic Stress Disorder in Parents)
Οι περιβαντολλογικοί παράγοντες συνδέονται άμεσα με την παραβατική συμπεριφορά. Ειδικότερα όταν αυτοί αναφέρονται στο Άγχος Μετατραυματικής Διαταραχής στους γονείς και τα προβλήματα διαταραχών στη συμπεριφορά των παιδιών. Οι γονείς με Άγχος Μετατραυματικής Διαταραχής που έχουν βιώσει κακοποίηση δημιουργούν ψευδείς μη κοινωνικοποιητικές δομές συμπεριφοράς.
Αυτή καταγράφεται σε οικογένειες κατώτερης και μεσαίας κοινωνικοοικονονικής στάθμης, στις οποίες οι ενδοσυζυγικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από οικογενειακή βία, αδιαφορία, ψυχρότητα και απόσταση. Η οικογενειακή δομή χαρακτηρίζεται από ασάφεια και ανεπάρκεια και συχνά οι ενδογονεικές σχέσεις λειτουργούν με υποκατάστατα γιατί οι φυσικοί γονείς κακοποιούν τα παιδιά τους παραμελώντας τις υποχρεώσεις τους απέναντι σε αυτά ή τα εγκαταλείπουν στην αδυναμία να διεκπεραιώσουν την ανάληψη των γονεικών τους ευθυνών. Η γονεική απόρριψη στιγματίζει την παιδική ψυχή και την τραυματίζει ανεπανόρθωτα για την εξέλιξη της προσωπικότητας. Η συναισθηματική στήριξη συχνά προέρχεται από το περιβάλλον της φτωχογειτονιάς, τις παιδικές χαρές των πυκνοκατοικημένων πολυκατοικίων η οποία τα υποχρεώνει να συμμορφώνονται βιωματικά σε τρόπους και κανόνες έξω από την οικογένεια.
2η υπόθεση: Ψυχοπαιδαγωγικές στρατηγικές και εναλλακτικές διδακτικές προσεγγίσεις.
Οι ψυχοπαιδαγωγικές τεχνικές αναφέρονται στην ενεργοποίηση του γονεϊκού ρόλου στην εκπαίδευση του παιδιού με μαθησιακές δυσκολίες και προβλήματα συμπεριφοράς. Οι εναλλακτικές διδακτικές προσεγγίσεις στα πλαίσια της ειδικής αγωγής αξιοποιούν τις πληροφορίες από τα λεκτικοποιημένα βιώματα των γονέων στις διδακτικές προσεγγίσεις που επιχειρούνται σε παρεμβάσεις που αφορούν:
- μαθησιακές δυσκολίες μόνο
- προβλήματα συμπεριφοράς
- μαθησιακές δυσκολίες και προβλήματα παιδικής παραβατικότητας.
Η ενεργοποίηση του γονεικού ρόλου και οι ενδοσυζυγικές σχέσεις.
Οι διαταραγμένες ενδοσυζυγικές σχέσεις εμπεριέχουν και την κακοποίηση. Αυτές χαρακτηρίζονται από πολλαπλές αρνητικές και βίαιες συναισθηματικές συνεξαρτήσεις όπως αμοιβαία καχυποψία, εχθρότητα και απόρριψη. Οι γονείς κακοποιούν τα παιδιά τους με αυστηρές τιμωρίες γιατί έχουν δυσκολίες να μάθουν, ενώ οι ίδιοι είναι ασυνεπείς και άδικοι. Η δυσκολία ταύτισης με το γονεικό πρότυπο κατευθύνει την επιθετικότητα του παιδιού και νοηματοδοτείται με τη ασαφή αντίληψη ότι οι ΄Αλλοι ‘’φταίνε για αυτά που περνάει’’ και νομιμοποιεί επιθετικές ενέργειες και ξεσπάσματα εναντίον της κοινωνίας, την οποία επιλέγει να τιμωρήσει με αυτόν τον τρόπο. Μελέτες που αναφέρονται στις σχέσεις γονέων - παιδιών σε συνάρτηση με διάφορες ψυχικές διαταραχές και ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις διακρίνουν την παιδική παραβατικότητα και την έκφραση της αντικοινωνικής συμπεριφοράς σαν αποτέλεσμα που οφείλεται είτε στην μητρική ή στην πατρική αποστέρηση. Η μελέτη παραπομπών σε ιατροπαιδαγωγικά κέντρα βρήκε ότι η παιδική παραβατικότητα είναι τόσο συχνή όταν το παιδί στερείται τον πατέρα του ή την μητέρα του ή μεγαλώνει δίπλα σε γονείς με διαταραχές συμπεριφοράς που κακοποιούν τα παιδιά τους ανεύθυνους, ανώριμους και ανεπαρκείς στον ρόλο τους.
3η υπόθεση: Παραβατικές συμπεριφορές και ‘’λάθος’’ πράξεις
Η ψυχολογική θεώρηση των συμπεριφορών με λανθασμένο πραξιακό περιεχόμενο, στο σχολείο και στο σπίτι καταγράφει συμπεριφορές στο παιδί που δεν εμφανίζουν τα στοιχεία της εμφανούς εύληπτης παρέκκλισης από το φυσιολογικό. Έτσι στοιχεία παραβατικής συμπεριφοράς παραμένουν κρυμμένα και πλανώνται ως ασήμαντα και τυχαία γεγονότα. Κάποια από αυτά ξενίζουν μεν αλλά δεν εξηγούνται επαρκώς από του Άλλους Σπουδαίους Ενήλικες (γονείς και δασκάλους) όταν πίπτουν στην αντίληψη τους, ειδκότερα όταν δεν συνυπάρχουν εμφανείς μαθησιακές δυσκολίες.
Το σχολείο μπορεί να ανήκει στους καλούς μαθητές ακόμη και αν έχουν μαθησιακές δυσκολίες και βιώνουν ενοχές για τις άδικες πράξεις τους. Η καλή διαγωγή, η υπακοή και η ‘’φιλαλήθεια’’ είναι το όχημα μέσα στο οποίο μεταφέρεται η βιωμένη κακοποίηση των γονέων τους.
Η ψυχοδυναμική ερμηνευτική θεώρηση της αναστολής και του ελέγχου των εσωτερικών παρορμήσεων προσεγγίζει το παιδί ως ευαίσθητο, αγχώδες και υπερκαταπιεσμένο, που νιώθει μόνο, είναι ανήσυχο και υποφέρει από συναισθήματα προσωπικής ανεπάρκειας και κατωτερότητας. Οι αναστολές που διαθέτει για να παρεμποδίσει την εκδήλωση και την απαίτηση για ικανοποίηση των πρωτόγονων ορμών είναι υπερβολικά αυστηρές και άκαμπτες με αποτέλεσμα το παιδί να αυτοκαταπιέζεται για να δώσει λύση στις ενδοψυχικές συγκρούσεις. Η ψυχαναγκαστική δόμηση της συμπεριφοράς τον οδηγεί σε μια σειρά από παραβατικές εκφράσεις όπως κλοπές, κρυπτό σαδιστικές και σεξουαλικές διαταραχές, επιδειξιμανία, ηδονοβλεψία.
H τμωρία και οι ‘’λάθος’’ πράξεις αποδίδουν το νόημα και τη λειτουργία της πειθαρχίας στην οικογένεια και το σχολείο. Η αναγκαιότητα διάκρισης εστιάζει στο γεγονός ότι η τιμωρία επιβάλλεται για να ‘’νουθετήσει’’ το παιδί με παραβατική συμπεριφορά και λανθαμένο περιεχόμενο πράξεις. Η πειθαρχία οριοθετείται σε σχέση με τα μέτρα που λαμβάνονται από πριν με στόχο να μην επαναληφθούν τα παραβατικά στοιχεία συμπεριφοράς και εντάσσονται μέσα στην Βασική Μαθησιακή Διαδικασία Εκπαίδευσης. Η τιμωρία χρεώνεται σαν ‘’πληρωμή’’ για το λανθαμένο περιεχόμενο συμπεριφορών και πράξεων. Αυτή χαρακτηρίζεται για κάποιο ‘’πόνο’’ που πιθανόν επιφέρει στον τιμωρούμενο, ή σε στέρηση μαθημένων απολαύσεων ή στην δημιουργία δυσκολιών στο συνηθισμένο τρόπο ζωής . Η νοηματοδότηση της αναγκαιότητας της πειθαρχίας είναι επιβεβλημένη σε σχέση με την τιμωρία. Η τελευταία δεν στοιχειοθετείται σαν στόχος μέσα στην Βασική Μαθησιακή Διαδικασία Εκπαίδευσης με δεδομένο ότι το αρνητικό συναίσθημα του φόβου δεν κινητοποιεί το παιδί σε θετικές βιωματικές πράξεις.
Τα υποκείμενα
Παιδιά με προβλήματα παραβατικής συμπεριφοράς (ΠΠΣ) | Γονείς | ||
Αγόρια | Κορίτσια | Mητέρες | Πατέρες |
21 | 19 | 49 | 11 |
Ν= 40 | Ν=60 | ||
Η μεθοδολογία
A. Αυτή αξιοποιεί τα υποστηρικτικά διδακτικά προγράμματα ειδικής αγωγής σε ειδικές τάξεις σε δημοτικά στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, τις αυθόρμητες συζητήσεις με τα παιδιά τους δασκάλους και τους γονείς και τις καθημερινές καταγραφές.
Υποστηρικτικά διδακτικά προγράμματα ειδικής αγωγής
Οι μαθησιακές δυσκολίες εμπλέκονται με προβλήματα παραβατικών συμπεριφορών (ΠΠΣ) στις μικρές ηλικίες (4,6-10,6 χρόνων)
Οι μαθησιακές δυσκολίες εμπλέκονται με προβλήματα παραβατικών συμπεριφορών (ΠΠΣ) περισσότερο στα αγόρια από ότι στα κορίτσια.
B. Οι βιωματικές διηγήσεις κακοποιημένων γονιών εξετάζονται ως δυναμικές πληροφορίες που μπορούν να αξιοποιηθούν στην εκπαίδευση του παιδιού τους.
Γ. Οι κακοποιημένοι γονείς στο ρόλο του ‘’συνεκπαιδευτή’’ αναδεικνύονται με τη βοήθεια της κλινικής πρακτικής και των βιβλιογραφικών πηγών για τα υποστηρικτικά προγράμματα της ειδικής αγωγής. Αυτοί συμμετέχουν στη δόμηση του εξατομικευμένου διδακτικού προγράμματος. Οι ίδιοι παρωθούνται να συζητήσουν τα προβλήματα τους με σκοπό να βοηθήσουν το παιδί τους, που δυσκολεύεται να γράψει ευανάγνωστα ή αρνείται να διαβάσει ή κλέβει τα χρήματα από το πορτοφόλι της μαμάς ή κλέβει τσιγάρα και καπνίζει στη τουαλέτα. Επίσης καταγράφουν τις θετικές παράγωγες συμπεριφορές των παιδιών τους και τις συγκρίνουν με δικές τους.
Αποτελέσματα
Ο προσδιορισμός της παιδικής παραβατικότητας σπάνια αναφέρεται στο δημοτικό σχολείο γιατί τα παιδιά ως ανήλικα άτομα δεν παραπέμπονται στη δικαιοσύνη για αξιόποινες πράξεις. Ο ορισμός ακόμη και αν σηματοδοτεί συγκεκριμένες παραβατικές πράξεις αποφεύγεται γιατί ‘’στιγματίζει’’ τα παιδιά ως ‘’παραβάτες’’ για άγραφους νόμους και κανόνες που δεν οπτικοποιούνται μέσα από το οικογενειακό ή το σχολικό κοινωνικοποιητικό σύστημα.
Οι μαθησιακές δυσκολίες ‘συμπεριλαμβάνουν’ πολλά και πολλαπλά στοιχεία παραβατικής συμπεριφοράς των παιδιών
Οι γονείς, που βιώνουν ‘’το στίγμα’’ της παραβατικότητας τόσο στους ίδιους ή στους γονείς τους ή στους άλλους ενεργοποιούνται δύσκολα για την ένταξη των παιδιών τους στο υποστηρικτικό πρόγραμμα ειδικής αγωγής. Οι κακοποιημένοι γονείς αναγνωρίζουν στοιχεία παραβατικών συμπεριφορών στα παιδιά τους και κατανοούν ότι αυτά αποτελούν μέρος της ταυτότητας τους με ή χωρίς μαθησιακές δυσκολίες.
Αντί επιλόγου
Η μυθική εικόνα της παιδικής παραβατικότητας έτσι όπως παρουσιάζεται συχνά από τα τηλεοπτικά κανάλια διαχωρίζεται από την κοινή και τετριμμένη εικόνα που προβάλλει το μέσο στο ίδιο το άτομο γιατί επικεντρώνει στο ουσιώδες κοινωνικό χαρακτηριστικό. Ο κοινωνικός χαρακτήρας και η αναγνωρίσιμη αντικειμενικότητα του προβλήματος στοιχειοθετούν την ‘’μυθική αναπαράσταση’’ η οποία εκλεκτικά αναπαριστά βιώματα και παραστάσεις που συμβαδίζουν με τα Ιδανικά του Εγώ.
Η επιλογή ορισμένων εικόνων, γεγονότων και αναμνήσεων χαρακτηρίζουν το ‘’ρεπορτάζ’’ της παιδικής κακοποίησης, που προσδιορίζεται από την ασυνέχεια των γεγονότων στον χρόνο και στον χώρο, που ταυτόχρονα εκφράζει την συνέχεια της επιθυμίας του ατόμου που διηγείται ‘’το παραμύθι της κακής συμπεριφοράς’’.
Αυτό καθιστά εξαιρετικά δύσκολο το έργο των γονιών και των δασκάλων για την αποσαφήνιση της αλήθειας και την απονομή της δικαιοσύνης, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για παιδιά μικρής ηλικίας που έχουν μάθει και χρησιμοποιούν τα όπλα για παιχνίδι με τους συμμαθητές τους, στην αυλή του σχολείου. (Σε σχολείο της Πολιτεία του Κάνσας της Αμερικής, 1998).
Βιβλιογραφία
Agathonos – Georgopoulou, H. & Browne, K.D. (1997). The prediction of child maltreatment, in Greek Families. Child Abude and Neglect, 21 (8), 721-735.
American Psychiatric Association. (1994). DSM – IV. Washington
Arora, C.M.J. (1996). Defining Bullying, School Psychology International, Vol. 117, pp.317-329.
Dolto , F.(1985). La cause des enfants,, Paris: ed. R. Laffont.
Dolto, F.(1985). Seminaire de psychanalyse d’enfants, Tome 1, 2 ,(avec la collaboration de Jean-Francois de Sauverzac et de Louis Caldagues), Paris: ed. Seuil
Dolto, F.(1988). Quand les parent se separent, Paris : ed.Seuil,.
Dolto, F.(1986). Enfances, Paris : ed. Seuil, .
United Nations Conventiom on the Rights of the Child (1989). U.N.Doc. A/Res/44/25.
Vinnicott, D. (1988).Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος, μτφρ. Παραδέλης. Αθήνα:Καστανιώτη.
Αγάθωνος-Γεωργοπούλου, Ε. & Τσαγκάρη, Μ. (2000). Εγχειρίδιο για τα δικαιώματα του παιδιού. Αθήνα:Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού.
Αγάθωνος-Γεωργοπούλου, Ε. (2004). Κακοποίηση – παραμέληση του παιδιού και παραβατικότητα: Συγκοινωνούντα δοχεία; Ψυχολογία, 11(2), 141-161.
Συνοδινού, Κ. (1996). Σχέση Ψυχικής δομής και Ψυχονοητικής Λειτουργίας. Σημειώσεις Ε’, Εξάμηνο, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο.
